हामीसँग मुख एउटा मात्रै हुने हुँदा विचार गरेर कम बोल्नुपर्छ: ओली

तपाईं आफूलाई कति भाग्यमानी ठान्नु हुन्छ ? 

छानेर नि हैन, हैन जानी जानी 
तर जन्मे नेपालमै 
मत भाग्यमानी 
कति भाग्यमानी 

---

भर्खरै हामीले सुनेको शिशिर योगीले गाएको यो गीत अप्रेसन गरिसकेपछि, बेडमा होस खुल्दा केही पनि गर्न नसक्दा, अप्रेसन सफल भएर बेडमा सुतेका बेला रचना गरेको हुँ । 

भाग्यमानीको दुई वटा अर्थ हुन्छ ।
एउटा भगवानले गरिदिएको, भगवानले बनाइदिएको, भगवानले कमाइदिएको भन्ने । अर्को आफ्नै कमाइ, मेहनत र परिश्रमले होइन स्वतः आइलागेको । साह्रै राम्रो संयोग । कुनै सकारात्मक उपलब्धि स्वतः आइलाग्यो भने पनि भाग्यमानी भन्छौं हामी ।
यसै त भगवानले गराइदिने कुराका राम्रा नराम्रा पक्षहरू छन् । इतिहासको सानो सन्दर्भ स्मरण गर्न चाहन्छु । जर्मनी युरोपको ठूलो र महत्वपूर्ण देश हो । १९ औं शताब्दीको अघिल्लो अवधिमा जर्मनीमा जे हुन्छ ईश्वरले भनेको हुन्छ, जे गर्छ ईश्वरले गर्छ भन्ने थियो ।

मैले गीतमा भाग्मानी निकम्मा भाग्यवादमा विश्वास गरेर होइन । मेरो देशमा अब किड्नी ट्रान्सप्लान्ट, अर्गान ट्रान्सप्लान्टजस्ता सर्जरी पनि यी भएका छन् । सर्जरी गर्ने विज्ञ नेपालमा जन्मिएका छन् । त्यतिखेर म प्रधानमन्त्री थिएँ । प्रधानमन्त्रीजस्तो मान्छेले पनि सुबिधा खोज्दै अन्त जानु परेन । मैले भरोसा गरेँ आफ्नो देशलाई, आफ्नो अस्पताललाई । मैले आफ्ना डाक्टर र नर्सहरूलाई भरोसा गरेँ । म सफल भएको छु । त्यसैले यो देशले विकास गर्न सक्छ ।

म छानेर नेपालमा जन्मिएको होइन । तर, यो देशमा जन्मिनु, यो शिव भूमिमा जन्मिनु, यो बुद्धभूमिमा जन्मिनु, यो व्यास भूमि, यो विद्वानहरूको भूमिमा जन्मिनु असाध्यै भाग्यमानी लाग्यो मलाई । त्यसरी मैले आफूलाई भाग्यमानी मानेँ र गीतमा लेखेँ ।

मिर्गाैला प्रत्यारोपण गर्दाको समय त्यो कसरी गर्ने भनेर डाक्टर चिन्तित थिएँ । डराइरहेका थिए । तर, तपाईंले नडराउनु भन्नुभयो । बाँच्छु भनेर मनोबल बढाइरहनुभयो  ? त्यतिखेर म नेपालमै मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्न तयार छु भन्ने निर्णय कसरी लिनुभयो ?

त्यसबेला म प्रधानमन्त्री थिएँ र सरकारले मेरो उपचार खर्च बेहोर्थ्याे । तर, बाहिर जाँदा ३० देखि ५० लाखसम्म साधारणतया खर्च हुन्थ्यो । त्योभन्दा बढी पनि हुन्थ्यो । तर, नेपालमा आफैंले मेहनत गरेर त्यो सुविधा र उत्कृष्टता हामीले प्राप्त गरेका छौं । नेपालमै डाक्टरहरू त्यो क्षमता राख्नुहुन्छ । त्यस स्तरको ज्ञान, अभ्यास, उपकरण सबै हामीसँग उपलब्ध छ, हामीले विकास गरेका छौं भने पद ओहोदाको कारणले महँगो पैसा तिर्न बाहिर जानु पर्दैन । ती चिज हामी यहाँ गर्न सक्छौं भने फेसनका रूपमा टाउको दुख्यो कि विदेश कुद्न पर्दैन । 

जे कुरा यहाँ हुँदैन त्यसका लागि बाहिर गएर गर्ने हो । सक्नेले बाहिर गएर उपचार गर्छ नसक्नेले के गर्ने ?

हाम्रो देशमै त्यो सुविधा भइसकेपछि मैले हाम्रै डाक्टरहरूलाई सोधेँ, तपाईंहरू सक्नुहुन्छ ? उहाँहरूले सक्छु भन्नुभयो । मैले पनि यही भन्न खोजेको हो, तपाईंहरूले सक्नुहुन्छ । प्रत्यारोपण गरिरहनुभएको छ भने मेरो मात्र नसक्ने भन्ने कुरा छैन । तपाईंहरू गर्नुहोस् । उहाँहरूले गर्नुभयो । सफलतापूर्वक गर्नुभयो । उहाँहरूलाई धन्यवाद छ । हाम्रो स्वास्थ्य क्षेत्रमा भएको प्रगति खुसीको कुरा हो । हामीले राम्रो प्रगति गरेका छौं भनेर भन्नु पर्छ । यद्यपि पर्‍याप्त छैन । 

गीतकार केपी ओली कति सशक्त ?

दुई मिर्गाैला प्रत्यारोपरण गर्दा, पाँच सात ओटा अप्रेसन गर्दा पनि असशक्त भइन । तर, हरेक कुरामा म एकदमै सशक्त छु भनेर पनि भन्दिनँ । सशक्तता खाली मनको कुरा हो, भावनाको कुरा हो । मैले आफ्नो भावना अभिव्यक्त गरेँ । त्यो भावना गलत छैन, सही छ । 

काठमाडौंको मेयरमा बालेन शाहले जितेपछि तपाईंलाई भेट्न जानुभयो । त्यसबेला तपाईंले तबला उपहार दिनुभयो । र्‍याप गाउने बालेनलाई तबला किन ?

मलाई के जानकारी थियो भने बालेन शाह अर्थात् बालेन्द्र शाह गएको स्थानीय तहको निर्वाचनबाट काठमाडौंका मेयर तबला बजाउने गर्नुहुन्छ । उहाँको माटोको तबला थियो ठाउँ सार्दा फ्ट्यो । मसँग मेटले तबला थियो । राम्रो थियो, ठाउँ सार्दा पनि नफुट्ने खालको थियो । बलियो तबला, राम्रो क्वालिटीको तबलदा यताउता सार्दा पनि फुट्दैन भनेर दिएको हो । मलाई उपाहार दिन मन लाग्यो मैले दिएँ । 

संगीतमाभन्दा बाहेकको लगाव ?

जीवन भनेको, सिंगो जीवनको कुरा गर्दा, म बच्चा थिएँ, किशोर युवा, अधवैशी भएँ, अहिले पनि अधवैशे अधवैशे नै छु । बाँचीबर्ती रहे बुढो हुनु पनि अनिवार्य नै छ ।  म बिरामी भएपछि साथीहरूले चिन्ता गर्नुभयो । मैले एकपल्ट साथीहरूलाई यो कुरा भनेको थिएँ । मेरो हजुरआमा १०१ वर्षमा बित्नुभयो । मेरो हजुरबुबा पनि सय वर्ष पुगनपुग हुँदा बित्नुभयो । हेर्दाहेर्दै मेरो बुबा बुढोबुढो देखिन थाल्नुभयो । अहिले पनि म त्यही भन्छु । मेरो बुबा हुनुहुन्छ र दुईचार किलोमिटर अहिले पनि हिँड्नु हुन्छ । मेरो स्वास्थ्यभन्दा उहाँको अलि राम्रो छ । न सुगर न केही । खाना बार्नु पर्दै उहाँलाई । अझै हिँड्नु हुन्छ । स्वास्थ्य उहाँको राम्रो छ । बुबा अलि बुढो बुढो हुन थाल्नु भएको छ । 

जीवन भनेको एउटा मात्रै उमेर होइन । म बालक हुँदाको, म किशोर हुँदाको पनि हो । उमेर भनेको विभिन्न समयको हो नि त । जीवनको रंगहरूजस्तै जीवनका रसहरू पनि विभिन्न प्रकारका हुन्छन् । क्यानभासका रंगजस्तै वा साहित्यका रसहरूजस्तै अथवा संगीतका स्वर,सुर र तालहरूजस्तै विविधता हुन्छ जिन्दगीमा। 
राजनीति भनेको खेतमा धान फलाउने कुरा हो कि होइन, बारीमा मकै फलाउने, सुन्तलाका बोट विरुवा लाउने कुरा हो कि होइन ? उद्योगहरूको स्थापना गर्ने कुरा हो कि होइन ? हाम्रा ऐतिहासिक धरोहरहरूको संरक्षण राजनीति हो कि होइन । राजनीति चुलो बाल्नु हो कि होइन ? 

यहाँ मैले साग केलाएको कुरा आयो । साग केलाउने मात्र होइन मैले कयौं वर्षसम्म खाना बनाएको छु । मलाई छिम्कन, निफन्न, सार्न सबै आउँछ । 

राजनीति गर्ने मान्छेले खानु पर्दैन ? खानुपर्छ भने साग खानु पर्दैन । साग खाने हो भने केलाउनु पर्दैन ? भ्याएसम्म, सकेसम्म रमाउनु पर्दैन ? संसारमा केही दुःखी मान्छे हुन्छन् जो कहिल्यै मुस्कुराउँदैनन् । कहिल्यै प्रसन्न चित्त हुँदैन मानौं यो संसारको सबै पिर चिन्ता उसलाई मात्रै भएको होस् । आफ्नो भागको पिर, आफ्नो भागको चिन्ता, आफ्नो भागको कर्तव्य हुन्छ । हामीले काम कर्तव्य आफ्नो भागको गर्ने हो । मैले जे काम गर्नुपर्छ कामचोर नभई नठगीकन गर्नुपर्छ । र मैले प्रसन्न चित्त रहनुपर्छ । बाजा बजाउने, गाउने, नाच्ने ठाउँ , देउसी खेल्ने ठाउँ भेटियो भने धुमधुम्ती बस्ने होइन । त्यहाँ नाच्ने हो । 
राजनीति गर्ने मान्छे कसरी नाच्छ ? क्यारम कसरी खेल्छ ? फुटबल कसरी खेल्छ ? राजनीति गर्नेमात्रै चित्र कसरी कोर्छ ? यो सबैले देख्नु भएको छ । 

निर्वाचनको मौन अवधिबाहेक भान्सामा कति समय दिनु हुन्छ ?

म दुर्गम गाउँमा जन्मिएको हो । मेरो गाउँमा भर्खर बाटो पुग्यो । बिजुली र बाटो पुगेको दुई चार वर्ष भयो । अझै राम्ररी पक्की भइसकेको छैन बाटो । राणा शासनपछि तुरुन्तै विद्यालय पुग्यो । शिक्षामा खासै पछाडि होइन तर विकासका अरू मापदण्डमा धेरै पछाडि हो । 

मेरो ठाउँ यस्तो हो जहाँ सपना देखिथ्यो, तर ठूलो सपना देखिँदैन थियो । हाम्रोतिर एक मानाको बन्दोबस्त भन्ने चलन थियो । कोही छोरी माग्न आयो एक मानाको बन्दबस्त छ कि छैन भन्ने हुन्थ्यो । यो नै ठूलो सपना थियो ।  सफा खाना खानु पर्छ भने थाल त माझ्नु पर्छ । नमाझीकन कसरी सफा हुन्छ । माझ्ने काम सानो सफामा खाने काम ठूलो । काम सानो सफा खाना खाने काम ठूलो । कसरी ? मैले मेलो पाएको थिइनँ ।

सानै उमेर आमा बित्नु भएकोले पनि थुप्रै काम सिकियो । मलाई गाउँघरमा बाती काट्नेदेखि लिएर, टपरी दुना बात्ने,  कामदेखि लिएर, गुन्द्रीको भत्यौरी, तान बुन्नेदेखि लिएर गजुरा सुकुल बुन्नेदेखि पराल खोसेला सबका पिरा बनाउन आउँछ मलाई । जुन काम देख्यो म त्यो सिक्ने मान्छे हो । यहाँ पोखरा जेलमा बस्दा कपडा बुन्ने काम पनि गरेँ । मन परेका दिदी बहिनीहरूलाई सारी बनाएर पठाइ पनि दिन्थेँ कहिले कहिले ।

आफैंले लगाउने लुगा पनि बुन्थेँ । कमिज सुरुवाल काट्न सिलाउन आउँछ । जेलमा हुँदा आफैं काट्थेँ, आफैं सिउँथे । मैले लगाउने कमिज सुरुवाल आफैंले काटेका हुन्थेँ । सिलाउन पायो भने । म जे काम पनि सिक्न रुचि राख्थेँ र कुनै काम सानो ठूलो भन्ने लाग्दैनथ्यो कहिले पनि । पछिसम्म पनि म खाना बनाउने काम गरिराख्छु । अहिले पनि, खाना बनाउन बढ्तै समय लाग्छ । त्यसैले म भाँडा माझ्छु । साथीहरूसँग जेलमा बस्दा पनि भाडा माझ्ने काम गर्थेँ । छोटो समयमा काम सिद्धिन्छ भने र म भाँडा माझ्थेँ । त्यसैले फुर्सद भयो, समय भयो भने म जहाँ जे पनि गर्थेँ ।
विद्यार्थी हुँदा, युवा हुँदा, नेता हुँदा कहिले गोठालागोठालीहरू भेटिए भने उनीहरूसँग पनि म रमाएर बस्थेँ । खोला देख्नै हुँदैनथ्यो । पौडी खेल्न मिल्ने खालको खोलामा पौडी खेल्थेँ । मेरो एकदमै रोजाइको काम पौडी हुने गर्थ्यो । खेलकुदमा एकदम रुचि राख्थेँ । त्यसैले तपाईंले घर गृहस्थीमा आफूलाई चाहिने काम आफैं गर्न सक्छु । म पाइलट हुन पाइनँ त्यसैले मलाई उडाउन आउँदैन । 
मैले गाडी चलाउन २०२६ सालमा सिकेँ । सिक्ने कुरामा पछि परिनँ । 
म साधारण ठिटै हुँदा खेरी १७, १८ वर्षको हुँदा गाउँमा त्यसबेला जेएमसी भन्ने दोस्रो विश्वयुद्धको थोत्रो ट्रक पाइन्थ्यो । ह्यान्डलबाट घ्वाईघ्वाई घुमाएर स्टार्ट गर्नुपर्ने । त्यसैबाट मैले ड्राइभिंग सिकेको हुँ । मलाई जे देख्यो त्यही सिक्नुपर्ने । त्यसैले जुनसुकै काम पनि मेरो रुचिभित्र पर्छ । हाम्रो जीवनमा अवाश्यक पर्ने काम सबै काम गर्छु ।

घर नजिकै दमीनी आमाको घर थियो । हाम्रो घर अगाडि बस्नुहुन्थ्यो । कैची चलाउँदा उहाँले बिग्रन्छ भन्नु हुन्थ्यो ।  उहाँको काम गरेको हेर्थेँ । फलामको कतर्नो बल्टुले बाँधेको छ तर बिग्रन्छ भन्नुहुन्थ्यो । बिग्रने ठावै छैन, छोयो भने बिग्रन्छ भन्नुहुन्थ्यो । कहिले कहिले सोध्थेँ, के भएर बिग्रिन्छ आमा यो ? तर मेरो स्वभाव कस्तो भने चलाउँ चलाउँ हुन्थ्यो । तर, उहाँले तिम्रो चाल ठिक छैन त्यता हेर्दैछौ भन्ने ।

मलाई अचम्म लाग्थ्यो । २० सालमा मैले अर्काको साइकल सिकेँ । साइकल पनि नचला बिग्रन्छ भन्थे । जुनसुकै काम पनि मेरो रुचिको कुराभित्र पर्छ । त्यसकारण हाम्रो जीवनमा आवश्यक पर्ने प्रचलित कुरामा रुचि राख्छु । 

केपी शर्मा ओलीको साहित्य विषेशता के हो ? कविता कुन सन्दर्भमा लेख्नु भएको थियो ?

म यही खर्पनमा हालेर 
हर दिन बेलुका... 
खर्पन भन्ने कविता देखाइयो दर्शकलाई ।
म पोखरा जेलमा थिएँ । पोखरामा खर्पन बोक्ने चलन थियो जस्तो लागेको थिएन । पोखरा जेलको गेटमा एक जना खपर्नमा साग बोकेर आएँ । मैले उनलाई देखेपछि उनी भएर यो कविता लेखेँ । म त जेलभित्र बन्दी थिएँ । मै भएर त म यो कविता लेख्न सक्तैनथेँ । मैले आफूलाई खर्पन बोक्नेमा परिणत गर्नुपर्थ्यो । मैले त्यो व्यक्तिको रूपमा आफूलाई रूपान्तरित गरेर यो कविता लेखेको थिएँ । 
कविता लेख्नुअघि मैले खर्पन बोकेको मान्छेको चित्र बनाएँ । त्यसपछि कविता लेखेँ । 
मेरो बानी के छ भने उहिले भूमिगत कालदेखि जहाँ जहाँ पुग्यो मेरो लेखाइ, कहिले कथा, कहिले निबन्ध, कहिले कविता, कहिले गीत लेख्दा बोकेर हिँड्न सम्भव हुँदैनथ्यो । जहाँ पुग्थेँ त्यहाँ लेख्थे त्यहीँ छोड्थेँ । अहिले माननीय हुनुभएको छ केआर खम्बुजी । जो २६, २७ सालको आन्दानकारी हुनुहुन्थ्यो । 

पछि, त्रिभूवन विश्वविद्यालयमा ३५, ३८ सालसम्मै त्यहाँको सबैभन्दा परिचित विद्यार्थी उहाँ नै होला । सम्पर्क सूत्र उहाँ नै होला । त्यस्तो चिनिएको व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो । पछि उहाँले जर्मनीबाट पिएचडी गर्नुभयो । उहाँसँग मेरो लामै संगत भएको थियो । उहाँ विराटनगर आउँदा माधव नेपाल पनि त्यही कलेजमा पढ्नु हुने रहेछ । केआर खम्बुले नै मलाई माधव नेपालसँग परिचय गराउनुभएको थियो । उहाँसँग पनि मेरा कतिपय कविता छुटेका रहेछन् । उहाँको संस्मरण पछिल्लो समय निस्कियो, छायाँका लस्करहरू । 

पिएचडीपछि उहाँ क्याम्पसमा पढाउँदै गर्दा नेत्रज्योति गयो । त्यस स्थितिमा उहाँले छायाका लस्करहरू लेख्नुभएको हो । त्यो पुस्तकमा मेरो अर्को एक जना साथी, जसकोमा मैले दुईचार पटक आश्रय लिएको थिएँ । उहाँकोमा मैले कविताहरू छोडेको रहेछु । 

र, त्यतिबेला मैले मेरो नाम कालीचरण भनेर लेखेको रहेछु, भूमिगतकालमा । त्यो कविताहरू छापिएको छ । ती कविपता प्रकाशनका लागि भूपनिधि पन्तलाई धन्यवाद। 
म त लेख्यो, छोड्यो, हिँड्यो । त्यसमा कसैले मसला बेचोस् कि जेसुकै गरोस् । कुनै अर्थ राख्दैनथ्यो । म सुरक्षित गर्न सक्दिनँथे । 
जेलमा अनेक कृति लेखेँ । सयौं कविताहरू लेखेँ तर  जेलमा खोसिन्थ्यो, लुटिन्थ्यो । लेखेर के गर्ने खोसेर लैजान्थ्यो भनेर निरास हुन्थेँ । अलिअलि हतोत्साहित पनि भएको हो । लेखेर के गर्ने ? दुःख गर्यो लुटेर लग्यो । त्यसपछि कुनै ग्रहण ग्रन्थ लेख्नेतिर लागिएन । छोटा निबन्ध र फुटकरहरू मात्रै लेखेँ । 
यसै प्रसंगमा पोखरा जेलमा हुँदाखेरी कतिपय यस्ता कविता लेखेको हुँला । भूपनिधि पन्तजी जो २०४२ सालको आन्दोलनमा उहाँलाई पनि पक्रेर ल्याएको थियो । अलिक समय जेलमेट हुनुभएको थियो । 

मैले लेखेँ, छोडेँ वा उहाँले यत्तिकै राख्छु भनेर माग्नुभयो मलाई याद छैन ।
तनहुँका भन्ज्याङ पत्रिकाका सम्पादकसँग चिनजान भएको थियो । भन्जाङका सम्पादक विश्वबन्धु भण्डारी, त्यस पत्रिकाका सुरुवातकर्ता। भन्जाङ पत्रिका निकाल्दा उहाँ पनि जेल परेकोले त्यहीँ चिनजान भयो ।
उहाँको भूपनिधिजीसँग कुरा भएछ । अनि मसँग पनि केपी ओलीको कविता छ भनेर कुरा भएछ । यो कविता भन्ज्यांग, पहिले अखबारजस्तो, बिस्तारै साहित्यिक पत्रिकामा उहाँले प्रकाशित गर्नुपर्छ । त्यसपछि यो खर्पन कविता चर्चामा आयो ।  
४१ सालमा लेखिएको यो कविता ३५ वर्षपछि भूपनिधिजीले उजागर गरिदिनुभयो । 

मैले पेन्सिलले स्केच बनाएर पेन्सिलले नै लेखेको कविता हो । मैले कविता लेख्ने भूपी शेरचनको कविताजस्तो लेख्छन्, हेर्छन् फेरि केर्छन् भन्ने कविताजस्तो मेरो बानी छैन ।
मेरो त्यस्तो चलन छैन । म त लेख्छु, छोड्दिन्छु । (अखण्डः र, धेरै वर्षपछि भेट्छन् ।)
ओलीः हाँस्दै कोइकोइ । 

जेलमा महाकाव्य हरायो ? 

त्यो अलिकति सिद्धिन बाँकी थियो । करिब ६ महिना मेरो रचना लुटपाट भएको थिएन । त्यो छ महिनाको बीचमा खण्डकाव्य, महाकाव्य, फुटकर रचनाहरू लेखिरहन्थेँ । एउटाचाहिँ १६ खण्डसम्म लेखिसकेको थिएँ, त्यो लुटियो । त्यो लुटिएपछि त्यतापट्टि नलागौं भन्ने भयो । त्यो एकदम प्रचलित नाम राखिएको थियो । 
आमा बित्नु भयो । तीनवर्षदेखि अहिलेसम्म म आमाको चेहरा सम्झिरहन्छु । तीन वर्षको उमेरमै आमा गुमाएकोले होला आमा शब्दप्रतिको आत्मीयता विशेष छ । अरूलाई पनि यस्तै हुन्छ होला । त्यसकारण त्यो महाकाव्यको नाम आमा नै  राख्न मन लागेको थियो । तर, त्यो लुटेर लगियो, अब इतिहासको कुरा भयो । 

कविता भन्दा बाहेक निबन्धको विधामा पनि यहाँको दुई आँखा, दुई कान एक मुख पढ्न पाएको थिएँ । यसको विम्बले मलाई रोमाञ्चक बनाएको थियो । यो कुन सन्दर्भमा देखिएको थियो ? 

मैले साथीहरूलाई सामान्य कुरामा सम्झाउँथे । त्यही सन्दर्भमा एक पटक साथीहरूलाई सम्झाउने क्रममा केही कुराहरू राखेको थिएँ । त्यसमा केही अंश–अशंका कुराहरू थिएँ । एउटा अशंमा के थियो भने हाम्रो दुईवटा कान हुन्छन्, चनाखोसँग सुन्नु पर्छ । हेर्नका लागि दुईवटा आँखा छन् । हेर्न पनि सिक्ने कुरा हो । सिक्नु धेरै पर्छ, तर दुईवटा कानले सुनेर सिक्ने हो । आँखाले हेरेर सिक्ने हो । तर, मुख एउटा मात्रै छ त्यसैले सही कुरा मात्रै बोल्ने, चाहिने कुरा मात्रै बोल्ने हो, सकेसम्म राम्रो सुन्नु पर्याे, राम्रो कुरा मात्रै हेर्नु पर्याे । हाम्रो ज्ञानेन्द्रिय मध्ये सबैभन्दा बढी आँखा र कानले धेरै ज्ञान आर्जन गर्छ । मुख त एउटा मात्रै छ । बोलेर ज्ञान कम हुन्छ । सुनेर मात्रै धेरै ज्ञान हुन्छ । बोलेर हुँदै नहुने त होइन । बोलेर पनि हुन्छ । तर, ज्ञान आर्जन कम हुन्छ । त्यसकारण बोल्दा विचार थोरै बोल्नु पर्छ भन्ने हो । 
भद्रगोल जेलमा हुँदा ०३७ सालतिर लेखिएको निबन्ध थियो । 

कविता र निबन्धभन्दा बाहेक साहित्यको अरू विधा पनि लेख्नु भयो कि ?

मलाई एक पटक हार्मोनियम बजाउन बस्दा एक जना साथीले सोध्नु भयो, ‘हार्माेनियम बजाउन आउँछ ? भनेर, मैले आउँछ भने, हार्माेनियमको पछाडिबाट थिच्नु पर्छ । अगाडिबाट हावा दिएपछि बजिहाल्छ नि । मेरो जस्तो बजाउने तरिका बेग्लै छ । अरूको सँग मिल्दैन । मलाई धेरै आउँछ, तर अरूकोसँग मिल्दैन । मेरो आफ्नै मौलिक पारा छ । 

१४ वर्षे जेल जीवनमा धेरै अध्ययन गर्नु भयो । त्यो कसरी प्राप्त हुन्थ्यो  ?

मलाई सुरुमै गोल घरमा लपियो । त्यहाँ केही पनि दिइँदैन । पानी खाने भाँडो पनि दिइँदैन । त्यहाँ ठूलो लडाई गरेर माटाको सुराई झिाकाइयो । सिसाको कुनै पनि चिज दिइदैन थियो ।  त्यहाँ सबै कुरामा शंका गरिन्छ । दुःख दिने नियतले मात्रै लगिन्थ्यो । त्यहाँ पत्रिका, किताब कलम, कागज केही दिइँदैन थियो । रेडियोमा जडान गरेर माइक राखिएको हुन्थ्यो । त्यसमा रेडियो नेपाल नेपालको समाचार मात्रै सुन्न पाइन्यो । बेलुकी सुत्नेबेला वीरगन्जको हवारीहरूले हिन्दी गीतका लागि फर्माइसहरू पठाउँथे । त्यसको विज्ञापन मात्रै आउँथ्यो । त्यो बाहेक केही सुन्न पाइँदैन थियो । त्यसबेला म निकै बिरामी परेको थिएँ । त्यसबेला गेटको छेउमा डाक्टरहाँ जाँच गर्न लग्यो । तर, त्यस्तो एउटा रमाइलो किस्सा छ । फर्किँदा मैले चुरोटको विज्ञापन गर्न खोजेको होइन ।

तर, सत्यकथा भन्न चाहन्छु । गोलघरमा फ्ल्याट चुरोट पाउँथ्यो । त्यो खाएर कसैले फ्याकेको रहेछ । बहिर १० खीली चुरोट पाइन्छ भन्ने लेखेको हुन्थ्यो । जेलभित्र मैले चुरोटको खोल भेटेँ । मैले त्यो कागज भेटाएँ । मैले कागज नखेको केही महिना भएको थियो । त्यो चुरोटको खोल भेट्दा वा कागज भेट साथी भेटेजस्तो भयो मलाई । कागज भेट्दा आफन्त भेटाए जस्तो भएको थिजयो । संयोगले एउटा पेन्सिल सानो टुक्रो पनि भेटाएँ । मेरो लागि त्यो सुन्दर संयोग थियो । चुरोटको खोल र पेन्सिलको टुक्रा टिप्दा भेट्दा मलाई सबैले हेर्थेँ । मानसिक रोगी रहेछ क्या हो भनेर हेरे । जे भेटायो त्यही टिप्दै हिँड्छ । सबै जना अचम्ति भए । तर, मलाई असाध्यै नियन्त्रण राख्न खोजिन्थ्यो । आफूलाई शासन देखाउन खोज्ने त्यहाँका कामदार थिए ।

जेलभित्र पनि विभिन्न श्रेणीका नायके हुन्थे । मलाई एकजना कामदारले आफूलाई शासकीय रूपमा देखाउन खोज्जे र मलाई नियन्त्रण देखाउन खोज्थे । तीनको जीवन काहीनी सुनेको थिएँ । एकदमै मार्मिक जीवन कहानी थियो । उनी माथि प्रहरी, वकिल लगायत सबैले नभएको कुरालाई पनि भएको बनाएर ठूलो सजायको भागीदार बनाएको थियो । उनको त्यस्तो पिडा थियो । उनको जीवन साच्चै ठिठ लाग्यो थियो । उनको जीवन र परिवारसँग जोडेर हेर्दा निकै मार्मिक थियो । त्यो चुरोटको खोलमा उनकै जीवन सम्झिएर लेखेँ । र उनलाई मैले सुनाए । मैले चुरोटको खोलमा लेखेको कविता सुनाउँदै गर्दा उनी आँखाबाट आँसु खसाल्दै रुए र मलाई त्यो कविता मागे । मैले उनलाई तपाईंकै लागि लेखिदिएको भनेर दिएँ । त्यसपछि मलाई चुरोटको खोलको खाँचो भए । त्यसपछि मैले कागज पाएँ । पेन्सिल सिमेन्टमा घोट्दै तिखार्दै लेख्थेँ । त्यसरी लेखनको सुरुवात भयो । पछि चुरोट खोलमा चाङ कविताहरू लखेँ । ती जेलर सबै चुरोटको खोलमा देखिएको कविता जतन गरेर राखेका थिए । पछि सबै उठाएर लग्यो ।  ती जेलर पनि बिते । मलाई तीनले फुलिस्के कागज र पेन्सिल उपलब्ध गराए । 

यो लेखनको विषय भयो । अध्ययन गर्न कसरी वातावरण बन्यो ?

गोलघरको बाहिर पट्टि लाइब्रेरी छ । त्यसमा केही हजार किताबहरू होलान् । लाइब्रेरीको सदस्य भएपछि दिनमा दुई तीन वटाको दरले पढ्न सुरु गरेँ । त्यहाँ उपलब्ध भएका सबै शास्त्र पढेँ । त्यहाँ जे उपलब्ध छ सबै अध्ययन गर्दै गएँ । सबै शास्त्रमा केही न केही ज्ञान हुँदो रहेछ । सबै रुचि साथ पढेँ । त्यसले मलाई लाभ नै गर्याे । त्यो लाइब्रेरीको एक वर्ष लगभग सबै पढेर सकेँ । कतिपय पुस्तकहरू दोहोर्याएर पनि पढेँ । ​त्यसबेला जेलमा हुनुन्थ्यो, अनि समय थियो । अहिले धपेडी बनाउने खालेको राजनीतिको जेलमा हुनुहुन्छ । अहिले लेख्ने पढ्ने समय कसरी समय व्यवस्थापन गर्नु हुन्छ ? 

पढ्ने लेख्ने समय राति मात्रै हो । दिउँसो समय निकाल्छु भनेर सम्भव छैन । म अलि कम सुत्छु । तर, समय मिल्यो भने सुतिहाल्छु । जति बेला सुत्छु त्यतिबेला नै निदाई हाल्छु । जति समयका लागि सुत्छु त्यति समयका लागि सुत्छु । चार घण्टा सुत्ने भन्यो भने त्यति मात्रै सत्छु । त्यसैले विहान उठेदेखि व्यस्ता हुने भएकोले रातिको समयमा मात्रै अध्ययन गर्छु । 

यहाँको अनुभूतिमा पढ्नु र लेख्नु कुन चाहि मजाको विषय हो ? लेख्नु भनेको ज्ञानलाई संगठित गर्नु हो । पढ्नु सरसरती सूचना प्राप्त गर्नु हो । तर, ज्ञानको रूपमा त्यसलाई संगठित गर्नका लागि लेख्नै पर्छ । ज्ञानलाई संगठित गर्न योजना नै गर्नु पर्छ । नत्र ज्ञान संगठित हुँदैन । यहाँको  स्रटाहरू सत्यमोहन जोशी, माधव घिमिरे, वैरागी काइला, भक्राज आचार्यहरूसँग भेटाघाट हुन्थ्यो । उहाँहरूसँगको भेटमा के लागि स्राटाहरूलाई बोलाउनु हुन्थ्यो र उहाँहरूकहाँ जानु हुन्थ्यो ? 

राष्ट्रकवि माधव प्रसाद घिमिरेर र शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी वा वैरागी काइला लगयत सबै लेखकहरू हाम्रा लागि तीर्थ जस्ता हो । उहाँहरूको सम्मानका लागि उहाँहरूको घरमा जाने गर्छु । तीर्थ गर्न जसरी पनि जान्छु उहाँहरूकहाँ । उहाँहरूकहाँ गएपछि अनौठो बत्सल्य प्राप्त हुन्छ । त्यस वात्सल्यले एक ढंगले ज्ञान प्रवेश हुन्छ । त्यसबाट त्यसप्रकारण दिव्यवाणी हुन्छ । सम्रगी ज्ञान प्रवेश हुन्छ । त्यसकारण उहाँसँग भेट्छु । उहाँहरूलाई आफैले बोलाएर साहित्यिक बाजजित गर्छु । कोभिड पछि बन्द भएको छ । फेरि त्यस्तो कार्यक्रम फेरि गर्छु । 

खर्पनमा चित्र कोर्नु भएको थियो । यहाँको चित्रकारिता कसरी सिक्नु भयो कति लेख्नु भयो ? 

जुनसुकै कुरा पनि रुचि राख्थेँ । पौडी खेल्न नजान्दै पनि पोखरी हाम फाल्थेँ । कहिलेकही संकट पनि पर्थेँ । त्यही संकटबाट सिक्थेँ । मलाई जिज्ञासा धेरै हुन्थ्यो । त्यसैले चित्रकारिता विद्यालय कहिले कही सिकाउँने कुरा हुन्थ्यो । नाटक सिकाउने काम पनि हुन्थ्यो । नाटक र चित्रकारितमा केटाकेटी बेलामा भाग लिन्थेँ । त्यसबेला भाग लिने काम हुन्थ्यो । वक्तित्वकला कार्यक्रमहरू हुन्थ्यो । मैले पनि चित्र कोर्ने गर्थेँ । कलम वा पेन्सिल जे भेटाए पनि चित्र कोर्ने गर्थेँ ।  मैले त्यसबेला पढेको छैन सिकेको छैन । मैले अलि अलि गर्छु । 

विश्वकप रातभर बसेर हेर्नुभयो ? 

विश्वकपको अन्तिम फाइनल रोमान्चक थियो । अर्जेन्टिनाको पक्षमा थिएँ । तटस्थ ढंगले अर्जेन्टिनाको । मौका मिल्दा पहिले खेल्थेँ । बुझ्छु पनि नियम पनि आउँछ । पास दिएको मिल्यो मिलेन भनेर पनि बुझ्छु । यस पटकको फाइनल म पनि उठेर हेरेँ । युवा उमेर उठेर हेरिन्थ्यो । तर, म उठेर हेरेँ ।  खेलको सेन्टिमेन्टसँग बगेको थियो । खेल पनि राति भएकोले काम माया मार्नु पनि परेन । त्यसैले राति खेल हेर्न पाउँदा निकै आनन्द आयो । 

कुन कुन खेलमा विज्ञता र रुचि छ ?

विज्ञता कतिलाई भन्ने ? मभन्दा नजान्ने खेलाडी पाएँ भने हराउन सक्छु । त्यसैले केलाई विज्ञता भन्ने ? त्यसकारण फुटबल, भलिबल, टिटी, स्नोकर, क्यारमबोर्ट खेल्छु । नजान्ने पाएँ भने हराउँछु । सानेबेलामा गिर पनि खेल्थेँ । त्यसबेला क्रिकेट थिएन । अहिलेको गिर जस्तो जस्तो थिएन । त्यसबेला गिर निकै खतरनाक हुन्थ्यो । अलि कम खेल्थेँ । गिरको बल खतरनाक हुन्थ्यो । 

तपाई पहिले एकदमै कडा नास्तिक हुनहुन्थ्यो रे । उत्तर कोरिया गएको बेला किम जुङको सलाक अगाडि झुक्न लगाएँ । त्यसपछि आस्तिक बनेर फर्किएँ भन्ने सन्दर्भ सुनेको थिएँ । त्यो कुन प्रसंगमा भएको थियो ? 

उहाँहरूको चलन अनुसार नेताको सालकअघि पुगेपछि ‘गो डाउन प्लीज’ त्यसपछि झुकेर सम्मान गर्नु पर्ने रहेछ । त्यहा बुद्धाको स्तुपा पनि छ । त्यहा बुद्धाको मूर्तिको भएको ठाउँ पुगेपछि मैले पनि गो डाउन प्लीज भने, मलाई त्यसअघि मूर्ति अघि निउरीनुपर्छ भन्ने लाग्दैन थियो । त्यहा नेताको अगाडि पुग्दा निउराउन परेपछि मैले पनि बुद्धको मूर्ति अघि पुगेपछि सबैले ढोक्न लगाएँ । त्यो यथार्थ घटना थियो । त्यसले मलाई फिलोसोफिकल कुरामा म सत्यमा विश्वास गर्छु ।

त्यसकारण मेरो दृष्टिकोणको मुल थिम सत्यसँग नलड्ने, शक्तिसँग नझुक्ने भन्ने मुल थिम थियो । म यस ममला शुक्रात र बुद्ध जस्तो सत्यको ममलामा अंगिकार गर्ने गर्छु ।योग को सन्दर्भमा शिवबाट सुरु भएर योगका प्रणेताहरू त्यसका विकास कर्ता भनेर मानिने कपिलमनी र त्यसलाई पछि विकाससित गरेको पताञ्जली योगको पहिलो सुत्र आठ वटा  छन् । त्यसमा पहिलो सुत्र यमो,यमो भनेको अहिंसा र सत्य । सत्य र अहिंसा नै यसको सत्य कुरा नै हो । त्यसै मैले योगमा जोड दिएको छु । सत्यको मार्ग अपनाएको छु । योगी हुँ भन्ने तर छलछाम गर्ने ? त्यस्तो योगी हुँदैन । यदि योग गर्ने हो भने सत्यमा अडिन्छु । सत्य धारण गर्छु, सत्यमा विश्वास गर्छु । असत्यको बाटो हिँड्दिन भनेर कबुल गर्नु पर्छ । अनि मात्रै योग सुरु हुन्छ । तसअर्थ मैले दार्शनिक हिसाबले वस्तुवादी दर्शन, यथार्थवादी दर्शन, तथ्यवादी दर्शन, जे सत्य हो त्यो कटुसत्य हो । 

एउटा भनाई छ, उमेर हरेक मान्छे कम्युनिस्ट र कवि हुन्छ । तपाईं कम्युनिस्ट निरन्तर हुनु भयो । अहिले कवि चाँहि कति हुनुहुन्छ ? दुवै हुनु भयो त्यो बेला ?

यो गलत व्याख्य हो । कवि हुने भनेको वैशंको उत्तालोपन हो । सामाजिक न्याय, समनता खोज्यो भने वैंशको उत्तालोपन हो । पछि परिपक्व भएपछि सामाजिक न्याय, समनता किन चाइयो, समृद्धि किन चाइयो ? 

समृद्ध नेपाल सुखी नेपालीलगायतको कुरा किन चाइयो ? 

यसो त होइन होला । यहाँ थुप्रै कविहरू उभिनु भएको  । सबै लेखक कविहरू थुप्रै यहाँ हुनुहुन्छ । त्यसैले वैंश लहर होर साहित्य ? साहित्य वैंशको लहर होइन । मान्छेले के चाहान्छ ? सबै मान्छेको गन्तव्य भनेको सुख प्राप्ति हो । सुख पाउँन चाहान्छ मान्छे ? त्यसैले मान्छे सुख नै खोज्छ । ऋषीमुनीले पनि मान्छे सुख चाहन्छ भनेर भनेका छन् । साहित्य वैंशको उत्तालो र गैरजिम्मेवार खालको पन होइन । समाज परिवर्तन र साहित्य सिर्जनाको कुरा, कवि हुने कुरा, कवि मन हुने कुरा उमेर अनुसारका भावनाहरू हुन सक्छन् । रसहरू पनि परिवर्तन हुन सक्छ । विभिन्न रसहरू हुन सक्छन् । बीर रस वैंशमा हुँदैन । अलि बुढेसकाल लागेपछि श्रृंगार रस हुँदैन भन्ने कुरा होइन । 

मेघदूत कुन उमेरमा कालीदासले लेखेका थिए ? अज्ञना सकुन्तल कुन उमेरमा लेखेका थिए । केटाकेटी सानो छदा होइन अलि पछि लखेका थिएँ । कालिदासको कथा सबैलाई याद होला । युवा छदा त उनी निरअक्षर थिए । त्यसकारण श्रृंगार रस र प्रेमभावका कुरा भन्दा पनि । साहित्यहरू प्राय मेघदुत होस् वा नाटक लेख्दा उनी छिप्पिसकेका थिए । त्यसकारण साहित्य त्यस्तो होइन । 

 

(पाेखरामा आयाेजित नेपाल साहित्य महाेत्सवमा पूर्वप्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीद्वारा व्यक्त विचारकाे सम्पादित अंश)