जनकपुरधाम : प्रजातान्त्रिक योद्धा दुर्गानन्द झाको शहादतको ५७ वर्ष पूरा भएको छ । गणतन्त्र निम्ति आन्दोलनमा होमिएका दुर्गानन्द झालाई २०२० माघ १५ मा तत्कालीन राजा महेन्द्रले फाँसी दिएका थिए । पञ्‍चायती शासकले जनकपुर राजा महेन्द्रमाथि २०१८ माघमा बम प्रहारको अभियोगमा झालाई पक्राउ गरिएको थियो । जतिबेला झा  १९ वर्षका मात्र पिथए । झाले कडा सुरक्षाकाबीच जनकपुरस्थित जानकी मन्दिरको प्रांगणमा बम (ग्राइनेट) प्रहार गरेका थिए । 

उनको सपनाअनुरुप मुलुकमा गणतन्त्र त आयो । तर, झाले सपना देखेको जस्तो गणतन्त्र भने अझैं आउन नसकेको शहिद झाकी पत्नी काशीदेवी झा बताउँछिन । गणतन्त्रमा पनिपञ्‍चायतभन्दा निरंकुश शासकहरू हाबी रहेको उनको भनाइ छ । फाँसीको अघिल्लो दिन सासु सुकुमारी देवीसँगै त्रिपुरेश्‍वरस्थित केन्द्रीय कारागारमा भेट्न गएकी थिइन् । त्यतिबेला आमालाई सम्झाउँदै झाले भनेका थिए, ‘आमा नरोऊ मुलुकमा गणतन्त्र आउँछ । त्यसबेला सबै नेपालीको अनुहारमा देखिएको खुसीले आफ्ना छोराप्रति तिमीलाई गर्व लाग्‍नेछ ।’ 

---

त्यो माघ १४ गते स्मरण गर्दै काशीदेवीले भनिन् । आफ्नो अन्तिम भेटलाई सम्झिदै उनले भनिन, ‘तपार्इँलाई फाँसीको सजाय भएको छ । तर उहाँको अनुहारमा कुनै भय-त्रास र डर देखिएको थिएन । भन्नुभयो, गणतन्त्रका लागि सुलीमा चढन तयार छु ।’

नेपालमा गणतन्त्र आएको १२ वर्ष बितिसक्दासमेत नागरिकलाई आभास नभएको उनले गुनासो गरिन् । मुलुक पञ्‍चायतकाल भन्दा पनि निकै पछाडि धकेलिएको उनको अनुभव छ । ‘मुलुकको वर्तमान परिस्थिति हेर्दा लाग्छ गणतन्त्रका लागि श्रीमानले दिएको बलिदानी खेर गएको छ,’ उनले दुखेसो पोखिन् । 

घटनापछि उनी भारत बिहारको उमगाउँ भागे । उनका आफन्त र कांग्रेसका नेता कार्यकर्तासहित ५६ जना व्यक्तिलाई पक्राउ गरियो । पक्राउ परेकाहरूलाई प्रहरीले यातना दिइरहेको थाहा पाएपछि उनले आत्मसमर्पण गरेका थिए । आत्मसर्मपण गरेको भोलिपल्ट उनलाई सुन्धरास्थित भद्रगोल कारागारमा पठाइ राज्यद्रोहको मुद्दा चलाइयो । उनीसँगै अरविन्द ठाकुर र दलसिंह थापाले पनि गिरफ्तारी दिएका थिए ।

उनीहरूको मुद्दा हेर्न राजाको आदेशमा एक छुट्टै छानबिन आयोग (न्यायिक समिति) गठन गरियो । त्यति मात्र होइन त्यो बेला ब्राम्हणलाई मृत्युदण्ड दिने व्यवस्था कानूनमा नभएका कारण कानून समेत संशोधन गरिएको थियो । जनकपुरका वरिष्ठ पत्रकार राजेश्‍वर नेपालीका अनुसार, सरकारले बम काण्डको अध्ययन गर्न विशेष अदालतका न्यायाधीश पशुपतिप्रसाद उपाध्यायको अध्यक्षतामा झपटसिंह रावल र गुणनाथ उपाध्याय सदस्य रहने गरी उच्चस्तरीय छानबिन आयोग गठन गरेको थियो ।

त्यो आयोगले २०१९ भदौ १९ मा प्रतिवेदन बुझायो । प्रतिवेदनले दुर्गानन्द झा, अरविन्द ठाकुर, दलसिंह थापालाई मृत्युदण्ड दिनुपर्ने सुझाव दिएको थियो । तर ब्राह्मणलाई मृत्युदण्ड दिन नहुने कानुनमा उल्लेख थियो । कानुनमा त्यस्तो कुरा उल्लेख भएको थाहा पाएर परिवारका सदस्यहरूले आयोगविरुद्ध सर्वोच्च अदालतमा उजुरी दिएका थिए ।

सर्वोच्चका न्यायाधीश रत्नबहादुर विष्ट र मीनबहादुर थापाले २०१९ पुस ५ मा उजुरीकर्तालाई झिकाउन आदेश दिए । त्यही सालको फागुन २० मा न्यायाधीशहरू दुर्गादत्त उपाध्याय र भैरवप्रसाद उपाध्यायले विशेष अदालतकै निर्णय सदर गरे । २०२० भदौ १ मा मुलुकी ऐन संशोधन गरी सबैलाई समान सजायँ दिने व्यवस्था भयो ।

२०२० माघ १५ मा राति दुर्गानन्दलाई त्रिपुरेश्वरस्थित रूखमा झुण्ड्याएर फाँसी दिइयो । फाँसीका क्रममा दुर्गानन्दलाई माफी मागी बिन्तीपत्र लेख्न भनिएको थियो तर उनले मृत्युदण्डलाई शिरोधार्य गरे । उनलाई फाँसी दिएपछि श्रीमती काशीदेवी र उनको आमालाई जानकारी दिइएको थियो । दुर्गानन्दकी आमाले लास मागे पनि दिइएन । पछि परिवारले कुशको लास बनाएर भारतको गयामा उनको अन्तिम संस्कार गरेका थिए ।

काशीदेवीको अवस्था
गणतन्त्र शहिद पत्नी काशीदेवी झाको अवस्था निकै खराब छ । ७३ वर्षीया काशीदेवी छोरी र भातिजमा आश्रित छिन् । वृद्ध अवस्थाका कारण उनी प्रायः बिरामी भइरहन्छिन् । तर सरकार वा कुनै दलका नेताले उनको हालखबर सोध्दैनन् । काशीदेवीको आर्थिक गुजारा पुर्खौली जग्गाबाट भइरहेको छ । आर्थिक अवस्था कमजोर भएका कारण उपचारका लागि समेत उनी जनकपुरमा बस्दै आएकी छोरी र काठमाडौंमा बस्दै आएका भातिज डा. जिवेन्द्र झामा आश्रित छिन् ।

केही वर्षअघिसम्म नेपाली कांग्रेस र तत्कालीन राष्ट्रिय जनता पार्टीले बलिदानी दिवस मनाउने गर्थ्यो । तर उनको बलिदानी दिवस मनाउनसमेत छाडिएको छ । हुन त निकै आलोचना हुने थालेपछि कांग्रेसका केही कार्यकर्ताले यसवर्ष प्रक्रिया पूरा गर्न उनको शालिकमाथि पुष्प अर्पण गरेका थिए ।  

२०७२ को गणतन्त्र दिवसका दिन मन्त्रिपरिषदबाट उनलाई शहिद घोषणा गरिएको थियो । यसअघि पहिलो संविधानसभामा तत्कालीन तमलोपाबाट समानुपातिक सांसद भएकी काशीदेवी झालाई कानुन राज्यमन्त्रीसमेत बनाएको थियो । तर त्यो पार्टी राजपा हुँदै जसपा भएपछि कोही उनको अवस्था सोधखोज गर्न आएका छैनन ।

काशीदेवीले भनिन्, ‘मन्त्रीबाट हटेपछि न तमलोपा (अहिलेको जसपा) ले खोजेको छ न कांग्रेसले नै ।’ तत्कालीन राजपाबाट शहिद झाको नाम भजाएर राजेन्द्र महतोले प्रतिनिधिसभाको चुनावसमेत जिते । तर उनले झाको नाममा प्रवेशद्वार बनाउन बाहेक केही गर्न सकेनन् ।

तमलोपा सरकारमा भएको बेला दुर्गानन्द झाको नामबाट उनको गाउँ जटहीमा अस्पताल बनाउने निर्णय गराएइको थियो । तर हालसम्म त्यो अस्पताल बन्न सकेको छैन । त्यति मात्र होइन जनकपुरमा समेत दुर्गानन्द झाको सालिक राख्ने निर्णय भएको छ । सालिक तयार पनि भइसकेको छ तर कहाँ राख्‍ने भनी निर्णय अझैसम्म टुंगिएको छैन ।

को थिए शहिद झा ?
जनकपुरबाट १४ किलोमिटर दक्षिण नेपाल-भारत सिमानामा रहेको हालको नगराइन नगरपालिकास्थित जटही गाउँमा देवनारायण झा र सुकमारी देवीको सन्तानको रुपमा १९९९ वैशाख १४ गतेका दिन शहिद दुर्गानन्दको जन्म भएको थियो । बाल्यकालमै उनका पिता देवनारायणको निधनपछि घरको एक्लो सन्तान भएकाले मेट्रिक पढ्दा पढ्दै २०१७ सालमा १४ वर्षीया काशीदेवी झासित उनको विवाह भएको थियो ।

बुबाको निधनपछि झाको पालनपोषण आमा सुकमारी देवीकै रेखदेखमा भएको थियो भने गाउँबाट ५ किलोमिटर पर भारतीय क्षेत्रको उभगाँवस्थित दिनदयाल हाई स्कुलमा झाको शिक्षा दिक्षा भयो । एक वर्षको दाम्पत्य जीवनमा गर्भवती श्रीमतीलाई छाडेर प्रजातान्त्रिक संघर्षमा उनी लागेका थिए । श्रीमती र वृद्ध आमाले आवश्यक हेरचाह गर्न नसकेपछि मृत बच्चा जन्मेको थियो । हाई स्कुलमा अध्ययनरत दुर्गानन्द छात्रवासमा बसेको बेला नै राजनीतिमा होमिएका थिए । राजनीतिमै अधिकांश समय बित्‍ने हुनाले श्रीमती काशीदेवीसित उनको भेट महिनामा एक दुई पटक मात्र हुन्थ्यो ।

२०१७ पुस १ गते राजा महेन्द्रले चालेको निरंकुश कदमविरुद्धमा कांग्रेसले सुरु गरेको आन्दोलनमा झा प्रजातन्त्र हत्या गर्नेलाई नछाड्ने र मुलुकमा गणतन्त्र स्थापना गर्ने निर्णयसहित होमिएको पत्रकार नेपाली बताउँछन् । भारतको जयनगरमा निर्वासित जीवन बिताइरहेका कांग्रेस नेता सरोज कोइरालाको सम्पर्कमा पुगी उनले राजामाथि बम प्रहार गर्ने योजना बनाएका थिए । योजना अनुरुप २०१८ माघमा तत्कालीन राजा महेन्द्र जनकपुर भ्रमणमा आएका बेला उनले बम प्रहार गरेका थिए ।