सागर यात्रा

कोहलपुरको प्याराडाइज कटेजको एउटा खुला टेबलमा एक साँझ । वेटरले दुई कप कफी ल्याउनुअघि सागर गैरेले आफ्नो किताब थमाइदिए, ‘बलैगाउँदेखि बाकुसम्म’ । अघिल्लो वर्ष लकडाउनको जर्जरपूर्ण समयबाट निस्केर निबन्ध कृति ‘लकडाउन’ बजारमा छोडेका गैरेको यो नियात्रा दोस्रो किताब हो । कोलाहल नभएको तर साहित्यिक सक्रियता भएको कोहलपुरमा बसेर फुटकर लेखनमा रमाएरै गैरेले जीवनका मलिला केही दशक बिताए । ‘मैले हिम्मत नै गर्न सकिनँ नवीन सर ।’ कफीभन्दा मीठो आवाजमा गैरेले किताब प्रकाशन गर्न नसक्नुको कारण बताए, ‘कागजमा लेखेका रचना टाइप गर्न कसलाई भन्ने ? मलाई प्रकाशकले खोजेनन् मैले खोज्न ढिला गरेँ ।’ जब एन्ड्रोइड मोबाइल हात पर्यो, त्यसपछि सागर गैरेका किताब बजारमा देखिन थाले । 

बाह्र हजार वर्षअघिदेखि मानिसले आफ्ना भावना अभिव्यक्त गर्न कुनै न कुनै माध्यम खोजी गर्दै र प्रयोग गर्दै आएको छ । पाँच हजार वर्षको ध्वन्यात्मक लेखनको प्रयास र मेसोपोटामिया, ग्रीस, साइबेरियामा विकसित सभ्यताले विकास गरेको शब्दाक्षर हुँदै अहिलेको एक्काइसौँ शताब्दीको डिजिटल दुनियाँसम्म आइपुग्दा मानिसका संवेदनाहरू सहजै सञ्चार गर्ने सुविधामा हामी बाँचिरहेका छौँ । त्यही सुविधा समातेर गैरेको मोबाइलमा लेखिए दुईवटा किताब ।  

---

गैरेसँग प्रश्न छन्, भोलिका लागि । कहिल्यै विस्मृत नहुने विगत झन् धेरै, त्यो विगतको रंगीन क्यानभासमा व्यक्तिदेखि बस्तीहरू छन्, मान्छेका अनुहार छन्, ती अनुहारमा अल्झिएको उसका इतिहासहरू छन् । गैरेसँग यस्ता धेरै किताब बाँकी नै छन् । 

चराको मन लिएर बाँचेका गैरे यात्रा गर्न मन पराउँछन् । सके समुद्र, नसके देशका सीमाना नाघेर, त्यो पनि नसके गाउँघरकै खेत खलियान र बाटो बस्तीमा पुगेर फोटो खिच्छन् र लेख्छन् । भारतको बलै बजारदेखि अजरबैजानको राजधानी बाकुसम्मका तेह्र नियात्रा समावेश ‘बलैगाउँदेखि बाकुसम्म’ किताब गैरेको सम्पूर्ण वैदेशिक भ्रमणको एकमुष्ठ दस्तावेज हो । यो किताब भ्रमणको विवरण मात्र हैन, यात्रा साहित्य, यात्रा वृत्तान्त, यात्रा वर्णन, यात्रा संस्मरणमा हुनुपर्ने सम्पूर्ण ओज बोकेको किताब हो । तीन दशक पहिले नेपाली जनजीवनसँग जोडिएको भारतको बलैगाउँ वा बलै बजारको त्यो यात्रा, यो किताब लेख्नका लागि गरिएको यात्रा थिएन । नेपाली समाजको विद्यमान समयको सृजनाबाट उद्वेलित भएर भोग्न बाध्य÷भोग्नुपर्ने समयको बाल मनोवैज्ञानिक स्मृति हो । त्यो नेपाली नियात्रा लेखनमा विरलै पाइन्छ ।  

नेपाली नियात्रा साहित्यको जरो सवा ५ सय वर्ष पुरानो छ । विसं १५५० मा तत्कालीन राजा गगनीराजले मुगुदेखि मुस्ताङसम्मको आफ्नो यात्रालाई लिपिबद्ध गरेको संग्रह नै नियात्रा लेखनको पहिलो पाइला मानिन्छ । तर वर्तमान नियात्रा लेखनको नेपाली सौन्दर्य विदेश यात्रा नै हो भन्ने सोच हाबी छ । वि.सं. १९७० मा शेरसिंह रानाको ‘मेरो लन्डन राजतिलक यात्रा’देखि लैनसिंह बाङ्देलको ‘युरोपको चिठी’  हुँदै ‘स्पेनको सम्झनामा’ र तारानाथ शर्माको ‘बेलाइततिर बरालिँदा’ लगायतका महत्वपूर्ण नियात्रा चर्चामा छन् । यस्ता किताब चर्चामा मात्र छैनन् यसले नेपाली साहित्यमा नियात्रालाई पृथक् र महत्वपूर्ण विधाका रूपमा स्थापितसमेत गर्‍यो । 

त्यही दर्विलो इतिहासको पछिल्लो पुस्तामा उभिएर सागर गैरेले नियात्रा लेखे । सागरका नियात्राहरू संयोगबाट उद्घाटित फसल मात्र होइनन् । भवितव्य भ्रमणबाट संश्लेषित समयका घोतक हुन् । चेतनाका झिल्का हुन्, समयका उद्गार हुन्, देशबाहिर पुगेर संसार देख्दै गरेका अविकसित देशका आँखामा देखिएका चिन्ता हुन् । विश्व समाजमा उभिएर सर्वव्यापी चेतनाले मूल्याङ्कन गरेको नेपाली समाज र मनोविज्ञान हुन् यी नियात्राहरू । 

भारतीय बजारको नुन चिनीमा निर्भर तत्कालीन (?) नेपाली समाजलाई बालमनोविज्ञानको सापेक्षित तर आम भोगाइको पृथक् प्रस्तुति हो । यो नियात्रा रोचक मात्र छैन, नेपाली बजार विकासको प्रारम्भिक चित्र हो । राज्यलाई कर तिर्ने तर स्वास्थ्य उपचारका लागि भारत जानुपर्ने वर्तमान (पनि) बाध्यताको कथाले स्तब्ध बनाउँछ । स्वर्ग विमानले करुण कथा बोल्छ । अहिले पनि बहुप्रतीक्षित प्रतीक्षारत रेल सपनालाई लेखकले भारतका विभिन्न सहरको रेल संसारसँग साक्षात्कार गराउँछन्, त्यो पनि एक अन्जान मानिस भएर । भारतमा रेल विकासदेखि अहिलेको विकासको मोडलबारे मिहिन ढंगले लेखक भन्छन् । लेखकका जिज्ञासु आँखा सँगसँगै पाठक पनि भारतका प्रचलित ठाउँमा अनेक रहस्य उद्घाटन गर्दै घुम्छन् । मिस्टेरियस र मेमोरिएल आगराको ताज महल, रिक्सावालाको आँखा र सम्पन्नशाली अलिगढ, वृन्दावन–मथुराको धार्मिक कायाकल्प निक्कै मीठो शैलीमा बोल्छन् नियात्राले । 

इन्डोनेसियाको बाली । धार्मिक विविधताको एक उत्कृष्ट नमुना भएको देश, जहाँ हिन्दु परम्परा, कलासृजनामा आफ्नै आँखा परे जस्तो लाग्छ । त्यहाँको मौसम, विश्व चर्चित कृषि प्रणाली, अर्थतन्त्र र मुद्रा कारोबारका रोचक तथ्य जान्न पाइन्छ । भूपरिवेष्ठित देशको मानिसले समुद्र किनारमा उभिएर महसुस गरेका उन्नत अनुभूतिहरू समुद्रका छालहरूसँगै लहराउन पाइन्छ । विश्व दुनियाँमा सेक्स टुरिजमको नयाँ प्रयोगबारे लेखक लजाई लजाई लेखे पनि थाइल्यान्डको पटायाका रंगीन गल्लीहरूमा ग्राहकलाई सेवा दिन कुरिरहेका थाइ युवतीहरूसँग आँखा जुधे जस्तो अनुभूत गराउँछ किताबले । इस्तानबुलका यादको सीमाभित्र आइपुग्छ शासकसँगै धर्म बदलिने सहरको ऐतिहासिक कथा । तीन हजार वर्षको मानव बस्तीले विकास गरेको पृथक् सभ्यताबारे गहिरो र मसिनो गरी जानकारी दिन्छ किताबले । 

८३० मिटर अग्लो बुर्ज खलिफा । शेष मोहम्मदको आकांक्षाले निर्माण गरेको यो धरहरा अहिलेको आम चासोको विषय हो । यसबारे भित्री रहस्य लेखक गैरेले खोजेका छन् । नियात्रा यसकारण सुविधात्मक लाग्छ कि विषयस्थानको जति जति गहिरो अध्ययन र खोज गरिन्छ, त्यसले पाठकलाई बलियो गरी समात्छ । चीनको विकासको मोडेल अहिलेको विश्व बहसको विषय हो, चिनियाँ दरबारदेखि माओकालीन समाजको विकास र अहिलेको शक्तिशाली चीनबारे अध्ययन गरेर एउटा नियात्रा तयार पारिएको छ भने केही समयदेखि निक्कै चर्चामा रहेको अजरबैजानको बाकुको कथाले पाठकलाई तान्छ । तेल र ग्यासको अथाह सम्भावना भएको भूमिमा बाह्य शक्तिको आँखा र बिगँ्रदो अन्तरयुद्धले चर्चामा रहेको अजरबैजान र त्यहाँको कम्युनिस्ट आन्दोलनले पहिल्याएका मार्ग लेखकले टिप्पणी गरेर लेखेका छन् । 

नेपाली साहित्यमा नयाँ प्रयोगको सिलसिला जारी नै छ, नियात्रा लेखनमा पछिल्लो पुस्ताले समातेको नयाँ ट्रयाकभन्दा पनि यो उन्नत शैलीको प्रशंसा गर्नैपर्छ । नयाँ प्रयोगले कहिलेकाहीँ विधागत संरचनाहरू भत्किजान सक्छन् त्यसलाई नजरअन्दाज गर्न पनि सकिन्छ । 

नियात्रा चित्रमय हुन्छ । पाठक नियात्रासँगै यात्रामा सहभागी हुनुपर्छ । मानौँ, लेखकले भनिरहेको छ र पाठक सँगसँगै यात्रामा लेखकलाई सुनिरहेको छ, ठीक त्यही महसुस गराउँछ यो किताबले । 

नियात्रामा कसैले यो चीज किन नराखेको भन्ने प्रश्न उठाउने स्थान हुँदैन । नियात्रा व्यक्तिपरक सिर्जना हो । लेखक डुबेको पानीमा पाठक नभिज्न पनि सक्छ । लेखक स्वयं नायक भएकाले उसको गतिशीलताअनुसार विषय जोडिँदै–छोडिँदै जान्छन् । विषय गम्भीरता त्यसले संकटमा पर्न सक्छ । लेखकीय आत्मपरक वैयक्तिक दृष्टिकोण बढी हुने रचना हो यो । लेखकीय सापेक्षतामा पाठकसँगको भेट कहिलेकाहीँ नहुने जोखिम पनि हुन्छ । यो कुरामा लेखक सागर गैरे चलाख मानिन्छन् । उनी श्रावस्तीमा बुद्धको प्रभाव शीर्षकको नियात्रामा गौतम बुद्धबारे तटस्थ धारणा राख्छन् । 

नियात्रा नाङ्गो धरातलमा उभिएर लेखिन्छ । सत्य र विश्वसनीयता मर्न नदिएर सिर्जनामा समाहित गर्नु लेखकीय गुण मानिन्छ । यो इमानदारी नभई सम्भव छैन । कोठामा बसेर गुगल गर्दैमा नियात्रा बन्दैन । भूगोलको साक्षी बनेर मात्रै नियात्राले जीवित आकार प्राप्त गर्छ । लेखक सागर गैरेले भाव सम्प्रेषणमा ठूलो मेहनत गरेको देखिन्छ । यद्यपि लेखक फ्लोरमा निक्कै कम अन्तरघुलन गर्छन् । भाव अनुभूतिमै लगभग किताब सकिन्छ तर पाठकले कुनै कुनै स्थानमा संवाद सुन्न चाहन्छन् तर पाउँदैनन् । 

नियात्रामा सबै विधा संगृहीत छन् । नियात्रा सँगसँगै कविता आउँछन्, कथा लोककथाहरू जोडिन्छन्, विश्वविख्यात किताब र स्रष्टाहरूका नाम आउँछन् । यसबाट लेखकले नियात्राका विषयको गम्भीरता र विराटतालाई थप फराकिलो बनाउन खोज्छन् । निक्कै परिचित भूगोलमा पुगेर अपरिचित दृश्य देखाउन सक्ने लेखक आफैँले भन्छन्, ‘यात्रा भनेको जादु जस्तै हो ।’  

यात्राविना मानव सभ्यता असम्भव छ । फर्डिनान्ड मागेल्लानदेखि क्रिस्टोफर कोलम्बस र मार्कोपोलोहरू यात्रा नगरेको भए ? या भनूँ यात्रा गरेर यात्राका कुराहरू संसारलाई नभनेको भए ? यात्रा फगत घुमफिर र मोजमस्ती मात्र नभएर मानव सभ्यताको विकासमा नयाँ आयाम ल्याउने कडी पनि हो । 

किताब : बलैगाउँदेखि बाकुसम्म
लेखक : सागर गैरे
विधा : नियात्रा
प्रकाशक : सांग्रिला पुस्तक प्रालि
संस्करण : २०७८ मंसिर