अन्तरिक्षमा आज जाँदैछ 'जल भालु', जाे सहन्छ आणविक बमदेखि -२७३ डिग्री तापक्रम

काठमाडौँ- भारतीय अन्तरिक्ष यात्री शुभांशु शुक्ला अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशन जान तयारी अवस्थामा रहेका छन् ।

शुभांशु शुक्लालाई ‘एक्सियोम–४’ मिशनअन्तर्गत जुन १० मा अन्तरिक्ष यात्राका लागि लन्च गरिने भएको छ । यस मिशनमा उनका साथमा चालक दलका अन्य तीन व्यक्तिहरू जानेछन् । जहाँ उनीहरूले पृथ्वीको अचम्म र शक्तिशाली जीव टार्डिग्रेड अर्थात जल भालु पनि साथमा लैजानेछन् ।

खासमा तिनीहरूको आकार यति सानो छ कि तिनीहरू नाङ्गो आँखाले देख्न सकिदैन् तर माइक्रोस्कोप मार्फत मात्र देख्न सकिनेछ । तर एकै समयमा, उनीहरू एक प्रकारको च्याम्पियन जीवित प्राणी हो, जसले सबै चरम परिस्थितिहरूको सामना गर्न सक्छ।

हो, हामी टार्डिग्रेडको बारेमा कुरा गर्दैछौं, जसलाई ‘सानो पानी भालु’ पनि भन्छौं । तपाईलाई अचम्म लाग्ला होला किन अचानक हामी तपाईलाई यस बारे बताइरहेका छौं भनेर।

वास्तवमा, भारतीय वायु सेनाका पाइलट शुभांशु शुक्ला अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेशनको भ्रमण गर्ने पहिलो भारतीय नागरिक बन्न लागिरहेका छन्। यो मिसन एक्जिएम स्पेसको एक्जिएमः ४ मिसन अन्तर्गत प्रक्षेपण गरिन लागिएको हो। र यो निजी अन्तरिक्ष उडानलाई जुन १० मा नासाको केनेडी स्पेस सेन्टरबाट स्पेक्स एक्सको क्रु ड्रयागन सि–२१३ मार्फत प्रक्षेपण गरिनेछ। चार सदस्यको यो टोलीले यस मिसनमा ६० वटा प्रयोग गरिने छन् । यी मध्ये एउटा प्रयोग टार्डिग्रेडमा पनि गरिने छ, जसलाई पृथ्वीबाट अन्तरिक्ष स्टेशनमा लगिँदैछ । 

टार्डिग्रेडलाई अन्तरिक्षमा लगिएको यो पहिलो पटक होइन। उनीहरूलाई बारम्बार प्रयोगका लागि अन्तरिक्षमा लगिएको छ र २०१९ मा इजरायलको बेरेशिट मिसनले ५०० किलोमिटर प्रति घण्टाको गतिमा चन्द्रमाको सतहमा प्रहार गरेको थियो। त्यस पछि पनि यो पत्ता लागेको थियो कि यस मिशनमा लिइएको टार्डिग्रेडसहरू मरेका भने थिएन।

त्यसो भए प्रश्न उठ्छ कि टार्डिग्रेडहरू कसरी यति बलियो बाँचेका छन् कि तिनीहरू अन्तरिक्षमा छिटो ढुवानी गर्दा पनि बाँच्न सक्छन् ? तिनीहरूको रहस्य के हो ? र के हामी मानिसहरूमा यो गुण प्रयोग गर्न सक्छौं ? 

टार्डिग्रेडहरूलाई ‘पानी भालु वा काई सुँगुर’ भनिन्छ, यीनीहरू सूक्ष्म जलीय जनावरहरू हुन्। माइक्रोस्कोपवाट तिनीहरूको बाक्लो, खण्डित शरीर र समतल टाउको देख्न सक्नु हुन्छ। तिनीहरूका ८ खुट्टा हुन्छन् ।  तिनीहरूको अत्यन्त सानो आकारको बावजुद पनि मानिसहरूले लामो समयदेखि टार्डिग्रेडको बारेमा थाहा पाउन सफल भएका छन्। 

यसलाई पहिलो पटक जर्मन प्रकृतिविद् जोहान अगस्ट एफ्राइम गोजले १७७३  मा पत्ता लगाएका थिए। उनले यी सूक्ष्म जीवहरूलाई तिनीहरूको हिँड्ने तरिकाको कारण ‘सानो जल भालु’ भने। तिनीहरूको आकार सानो भए पनि तिनीहरूको संरचना जटिल छ। यद्यपि तिनीहरू लगभग १ हजार कोशिकाहरू मिलेर बनेका हुन्छन्, तिनीहरू साङ्लो जस्तै जटिल छन्। वैज्ञानिकहरूले लगभग १३०० टार्डिग्रेड प्रजातिहरू पहिचान गरिसकेका छन्।

टार्डिग्रेडहरू तिनीहरूको असाधारण लचिलोपनको लागि सबैभन्दा प्रसिद्ध छन्। हरेक परिस्थितिमा आफूलाई जीवित राख्ने क्षमता भएका ‘च्याम्पियन सर्वाइभर’का रूपमा चिनिन्छन् । तिनीहरूलाई घाममा मज्जासँग सुकाउनुहोस् र तिनीहरू सुरक्षित हुनेछन्। तिनीहरू पूर्ण शून्य (माइनस २७३) भन्दा तलको चिसोमा पनि बाँच्न सक्छन् ।

यो यस्तो तापमान हो, जसमा सबै आणविक गतिमा पनि उनीहरू सहन सक्छन् । यदि तपाईंले तिनीहरूलाई पानीको उमाल्ने बिन्दु भन्दा धेरै तापक्रममा उमाल्नु भयो भने पनि तिनीहरू जीवितै रहन सक्छन्। तिनीहरू हामीभन्दा हजारौं गुणा बढी विकिरणबाट बच्न सक्छन्। र तिनीहरू एक मात्र जनावर हुन्, जुन हामीलाई थाहा छ कि बाह्य अन्तरिक्षको खाली ठाउँमा पनि लामो समयसम्म बाँच्न सक्छन्।

द गार्डियनको रिपोर्टका अनुसार नर्वेको ओश्लो विश्वविद्यालयको प्राकृतिक इतिहास संग्रहालयका जेम्स फ्लेमिङका अनुसार टार्डिग्रेडको सक्रिय जीवन केही हप्ता मात्र हुन्छ। तर, बीचमा कुनै चरम अवस्था आयो भने यो सक्रिय चरणमा जान्छ।

र ऊ ‘सुपर हाइबरनेसन’ को अवस्थामा जान्छ र यस अवस्थामा ऊ एक शताब्दीसम्म बाँच्न सक्छ। तिनीहरू सुकेको गोलाहरूमा परिणत हुन्छन्, जुन उमालेको पानी, चिसो चिसो र अन्य जस्तो सुकै चुनौतीपुर्ण ठाउँ पनि लामो समयसम्म बाँच्न सक्छ। यसलाई ‘ट्युन स्टेट’ भनिन्छ।

विज्ञानको सबैभन्दा ठूलो लक्ष्य भनेको मानिसको भविष्य सुखद र दिगो बनाउनु हो। र यी ‘जल भालु’ हरूबाट वैज्ञानिकहरूले मानिसलाई पनि सबै प्रकारका परिस्थितिहरूमा कसरी लचिलो बनाउन सकिन्छ भन्ने रहस्य पत्ता लगाउन चाहन्छन्। त्यसैले हरेक चरम परिस्थितिमा यसलाई लगेर प्रयोग गरिन्छ। 

सन २००७ मा युरोपेली अन्तरिक्ष एजेन्सीको एक मिसनले १० दिनको लागि अन्तरिक्षको खाली ठाउँमा रूसी क्याप्सुलबाट लगभग ३ हजार टार्डिग्रेड लगेर  राखेको थियो । तिनीहरूलाई पृथ्वीको तल्लो कक्ष अर्थात २ हजार किलोमिटरभन्दा उचाइमा छोडिएको थियो । रिपोर्टका अनुसार दुई तिहाइ भन्दा बढी टार्डिग्रेडहरू मिसनमा बाँचेका थिए । र, त्यति मात्रै होइन, पृथ्वीमा फर्किए पछि आफ्ना सन्तानलाई जन्म दिएका थिए ।