सस्‍तोमा चाइनिज र भारतीय कम्‍बलले बजार ओगटेपछि भेडिहर जातिको व्यवसाय संकटमा

जनकपुरधाम : जाडो छल्न न्यानो कपडा कम्बल बुन्‍ने भेडिहर जातिको पेशा बढदै गएको आधुनिकताले संकटमा परेको छ । कुनै समयमा धनी वर्ग र जमीन्दारहरुले जाडो छल्न मात्र होइन सौखले प्रयोग गर्ने भेडाको कपालबाट बनेको कम्बल प्रयोग गर्ने गर्थे । तर चाईनिज र भारतीय निर्मित सस्तो दरमा आकर्षक कम्बलले बजार ओगटन थालेपछि भेडिहर जातिको पेशा नै संकटमा परेको छ ।

केही दशक अघिसम्म भेडाको कपालबाट बनेका कम्बल, पुजा गर्ने आसनी, चादर लगायतका राम्रो बजार थियो । यसबाट सयौं भेडिहर जातिको आर्थिक उपार्जन हुन गर्थ्यो । प्रदेश २ का महोत्तरी, सिरहा, पर्सा र सप्तरीसहित भेडिहर जाति बसोबास गर्ने जिल्लाहरुमामा भेडाको कपालबाट कम्बल बुन्‍ने व्यवसाय सञ्‍चालनमा थियो ।

भेडा पाल्नबाट तिनीहरुले त्यसको कपालबाट कम्बल, चादर र आसनीसहित न्यानो लुगा निर्माणका साथै बाख्रा जस्तै मासुका लागि राम्रो दाममा भेडा बिक्री गर्ने हुन्थ्यो । एउटै भेडाबाट दुई दुईवटा आम्दानीको श्रोत भेडिहर जातिको थियो । तर बढदै गएको आधुनिकताले तिनीहरुको पेशा संकटमा परेपछि चिन्तित छन् ।

अहिले बजारमा न्यूनतम ५ सय रुपैयाँमा पनि काम चलाउ आकर्षक देखिने चाईनिज र भारतीय निर्मित कम्बलहरु पाइन्‍छ तर हातबाट भेडाको कपालबाट निर्मित कम्बल न्यूनतम २ हजारसम्म पर्ने भएको हुनाले कम मात्रामा विक्री भइरहेको व्यवसायी रामरत्न पाल (भेडिहर) ले बताए । 'म यो पेशामा ५० वर्षदेखि संलग्‍न छु । एक दशक अघिसम्म चाइनिज र भारतीय निर्मित कम्बलको बजार नभएको अवस्थामा बेच्‍न भ्याई नभ्याई हुन्थ्यो तर अहिले त दुई/तीन दिनमा मुश्किलले एउटा कम्बल बेच्‍न गाह्रो नै छ,' उनले भने ।

सिरहा जिल्ला गोलबजार नगरपालिका-१२ बेतौना निवासी ६९ वर्षीय रामरत्न पाल १९ वर्षको उमेरदेखि नै भेडाको कपालबाट बनेको कम्बल लगायतका न्यानो लुगा व्यवसायमा संलग्‍न छन । एक दशक अघिसम्म कम्बल बेचेरै नै परिवारको भरणपोषणका साथै केही जग्गा जमिन समेत आर्जन गरे । तर अहिले व्यवसाय नै संकटमा परेपछि दिनभरि घुमेपनि परिवार धान्‍न गाह्रो भएको छ । पहिला हामी एउटा कम्बल ३ हजारदेखि ५ हजारसम्म विक्री गर्ने गर्थ्यौं । तर अहिले व्यापार छैन् ।  जुन समयमा यस कम्बलको बजार थियो त्यो समयमा भेडाको कपाल एक सय रुपैयाँ प्रतिकिलोको दरले विक्री हुने गर्थ्यो तर अहिले निशुल्क पनि कसैले लिन मान्दैनन खेर जाने उनले बताए ।

आधुनिकताले बजार पाएन
भेडाको कपालबाट बनेको कम्बल पुरानै शैलीको वजनमा भाडी र खस्रो भएको कारण मानिसहरु प्रयोग गर्न रुचाउँदैनन । चाइजिन र भारतीय निर्मित कम्बल वजनमा हल्का र मुलायम र हेर्नमा आकर्षक भएको कारण त्यसको व्यवसाय फस्टाएको भेडिहरको भनाई छ । हुनत राम्रो गुणस्तरका चाइनिज र भारतीय कम्बल भेडाको कपालबाट बनेको कम्बलभन्दा महँगो छ । त्यो कम्बल हेर्नमा आर्कषक र मुलायम भएको कारण ती कम्बलहरु नै रुचाउने गर्छ । तर गर्मी ती कम्बलभन्दा भेडाको कपालबाट बनेका कम्बल नै हुन्छ । यसलाई जुनसुकै अवस्थामा जहाँ पनि प्रयोग गर्न मिल्ने भेडा पालक सुरेन्द्र गडेरीको भनाई छ ।

भेडाको कपालबाट बनेको कम्बलमा पुरानै शैलीमा हातबाट बनाउने भएको कुनै परिवर्तन नआएको गडेरीले बताए । 'बढ्‍दो आधुनिकतासँगै यसको बनावटमा पनि आधुनिकता ल्याउन जरुरी छ । तर त्यो किसानबाट सम्भव नरहेकोले सरकारलाई ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ,' उनले भने 'उलेन, पोलिस्टर र सिल्कबाट बुन्‍ने मेसिन जस्तै भेडाको कपालबाट बन्‍ने कम्बलको पनि मेसिनको व्यवस्थापन सरकारले गर्नु पर्‍यो । यसले भेडा पालक किसानलाई कम्बल व्यवसाय फस्टाउनुका साथै भेडा पालनमा आकर्षित गर्छ ।' 

पहिला हालको प्रदेश २ का सिरहा, सप्तरी, महोत्तरी, पर्सा लगायतका जिल्लामा प्रत्येक भेडिहर जाति कम्बल व्यवसायमा बुन्‍नेदेखि विक्री वितरणमा संलग्‍न थियो । तर अहिले यी कम्बलले बजार नपाएपछि सिरहा र सप्तरीको कही गाउँमा मात्र सिमित हुन गएको छ । हाल सप्तरीको सिलहर, कञ्‍चनपुर र सिरहाको महनौर, बेतैनाका केही भेडिहर जाति मात्र भेडा पालन र त्यसको कपालबाट कम्बल बुन्‍ने व्यवसाय सञ्‍चालनमा छन । व्यवसाय संकटमा परेपछि कयौं व्यक्ति वैदेशिक रोजगारमा गएका छन् भने बाँकी रहेका व्यक्तिहरु अन्य व्यवसायमा संलग्‍न भएका छन ।

भेडाको कपाल संकलन गरी कर्घा भनिने हाते मेसिनबाट बुन्‍ने भएको कारण एउटा कम्बल तयार पार्न तीन/चार जना लगाएर कम्तिमा दुई/तीन दिन लाग्छ । निकै मेहनत पश्चात एउटा कम्बल तयार हुन्छ तर बजार नहुँदा उचित पारिश्रमिक पाउन भेडा पालक किसान पाउन गाह्रो छ ।

भेडिहर जाति किसानको मुख्य पेशा भेडा पाल्नतर्फ संघीय र प्रदेश सरकार दुवै बेवास्ता गर्दै आएको आरोप राम एकवाल पालको आरोप छ । उनले भने 'प्रदेश २ कृषि पेशा मध्ये भेडा पालन पनि प्रमुख रहेको छ । सरकारले बाख्रा, गाई, कुखुरा लगायतका पालनमा कृषकहरुलाई विभिन्‍न अनुदान दिने गरेको छ । तर भेडा पालनतर्फ कुनै अनुदानको व्यवस्था गरेको छैन ।' जाडोको समयमा सरकारले गरीब विपन्‍न वर्गहरुलाई चाइनिज र भारतीय निर्मित कम्बलहरु वितरण गर्ने गर्छन । तर आफ्नै देशमा सीप निर्मित स्वदेशी लगानीको भेडाको कपालबाट बनेका कम्बल किन्दैनन् ।

भेडिहर जातिको व्यवसायमा ध्यान पुरयाउने ः मन्त्री साह
भेडिहर जातिको व्यवसायप्रति प्रदेश सरकारले ध्यान नपुर्‍याएको भन्‍ने जिज्ञासामा भूमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्री शैलेन्द्र साहले भने 'भेडा पाल्नको प्रोत्साहनका लागि विगतमा केही अनुदान गरिएको छ । तर व्यवसाय प्रवर्द्धनका लागि ध्यान पुर्‍याउनेछु ।'

'प्रदेशको सप्तरी र सिरहा जिल्लामा सिमित संख्यामा भेडा पालन भइरहेकोले अनुदानको व्यवस्था गरियो तर त्यसबाट बन्‍ने कम्बलको व्यवसाय नभएको कारण किसानहरु आकर्षित हुन सकेको छैन,' उनले भने । प्रदेश सरकारले कम्बलको बजार प्रवर्द्धनको लागि आगामी दिनमा कार्ययोजना बनाएर व्यवस्थापन गरिने उनले प्रतिबद्धता जनाए ।