'गज्जुबाबु'का आंशिक मुद्दा पूरा, इतिहासमा सीमित सद्भावना

जनकपुरधाम– संघीयताबारे पहिलो पटक आवाज उठाउने मधेशका मसिहाका रूपमा परिचित स्व. गजेन्द्रनारायण सिंह ‘गज्जबाबु’को २१औं पुण्यतिथि । तर पुण्यतिथिको अवसरमा उनलाई यादसम्म पनि गरिएन । कुनै समय मधेशीका प्रणेता सिंह र उनको पार्टी इतिहासको पानामा सीमित हुन पुगेको छ । 

उनकै पार्टीमा रहेर उनकै नाम र विचार बोक्नेहरू सांसद–मन्त्री बनिरहेका छन् । मधेश प्रदेशका राजधानी जनकपुरधाममा उनको विचार बोक्दै राजनीतिको उच्च ओहदामा पुगेकाहरूले कुनै कार्यक्रम आयोजना गरेनन् । औपचारिकताले हिसाबले रामकुमार महतो नेतृत्वको सद्भावना पार्टीले पुण्यतिथि मनाएका छन् ।

मुलुकले पाउनुमा संघीयता सिंहकै देन छ । हुन त, संघीयताको आवाज २००८ मा बलदेवदास यादव र कुलानन्द झा लगायतकाले आवाज उठाएका थिए । तर अधिकारिक रूपमा आफ्ना ९ बुँदे मागसहित २०४८ मा पहिलो पटक नेता सिंहले संघीयताका आवाज उठाएका थिए । सिंहको ३० वर्षअघि उठाएको संघीयता उनको निधनको ७ वर्षपछि पहिलो संविधानसभाको निर्वाचनबाट २०६५ सालमा स्थापित भएको थियो ।

मधेश र मधेशीको हक अधिकारको वकालत गर्दै आएका नेता सिंहको ९ बुँदे मागमध्ये अधिकांश आंशिक पूरा भएको उनीसंँगै राजनीति गरेकाहरू बताउँछन् । सिंहसँगै लामो समयसम्म राजनीति गरेका मधेश प्रदेशका समाजिक विकास मन्त्री नवलकिशोर साहका अनुसार, गज्जुबाबुका ९ बुँदे मागमा संघीयता, नागरिकता समस्या समाधान, छुट्टै मधेशी रेजिमेन्टसहितको सेनामा सामूहिक प्रवेश, जनसंख्या, भाषा र संस्कृतिका आधारमा निर्वाचन क्षेत्र तथा समानुपातिक समावेशी निर्वाचन प्रणाली, स्वशासित प्रदेशको स्थापना र हिन्दी भाषालाई नेपाल दोश्रो राष्ट्रिय भाषाको रूपमा दर्जा दिनुपर्ने मध्ये प्रमुख थियो ।

उनका यी मागहरूमध्ये अधिकांश आंशिक रूपमा पूरा भएको मन्त्री साहको भनाइ छ । उनी भन्छन्, ‘संघीयता देशमा आइसकेको छ, तर कार्यान्वयनमा प्रक्रियामै छ । नागरिकता समस्या पहिलो संविधानसभाको निर्वाचन अघि केही समाधान भयो । तर फेरि समस्या खडा भएको छ ।’

त्यस्तै आरक्षणको आधारमा सेना र देशका प्रशासनिक निकायमा केही संख्यामा मधेशी समुदायको सहभागिता भएको छ । तर जनसंख्याको आधारमा निर्वाचन क्षेत्र र पूर्ण समानुपातिक समावेशी निर्वाचन प्रणाली लागू हुन सकेको छैन । स्वशासित प्रदेशका सन्दर्भमा सिंहले पूर्व र पश्चिमी गरी दुई मधेश प्रदेश सहित मुलुकमा ५ प्रदेशको माग गरेका थिए । साह भन्छन्, ‘जसमा हामीले ८ जिल्लाको मधेश प्रदेश त पायौं, तर स्वशासित होइन, केन्द्र शासित पाएका छौं ।’

सिंहसंगै लामो समयसम्म सद्भावना पार्टीमा रहेर काम गरेका मधेश प्रदेश सभा सदस्य मनिष सुमन ‘सिंहले कहिले पनि शान्तिपूर्ण आन्दोलनको विकल्प नखोजेको’ उल्लेख गर्छन् । सुमन भन्छन्, ‘मधेशीको हकअधिकार लागि कयौं पटक काठमाडौ सिंहदरबार अगाडि आन्दोलन गर्नुभयो, तर त्यो हिंसक र विरोध प्रदर्शन नगरी शान्तिपूर्ण अनशन थियो ।’

त्यस्तै गज्जुबाबुका विचारबाट प्रेरितमध्येका एक हुन्, मधेश प्रदेश सरकारका अर्थमन्त्री शैलेन्द्र साह । उनी भन्छन्, ‘गजेन्द्रनारायण सिंह मधेसवादी नेता थिए, तर देश एवं लोकतन्त्र उनका निम्ति सर्वोपरि थियो । इमानदारी, नैतिकता, सदाचार, अनुशासन एवं दलित प्रेम उनको राजनीतिको प्रमुख अस्त्र थियो । जातिवाद, परिवारवाद र भ्रष्टाचारका उनी विरोधी थिए ।’ 

मधेसी समस्याको समाधानका निम्ति उनले शान्तिपूर्ण संघर्षको बाटोलाई रोजेका थिए । संविधानसभाबाट निर्मित संविधानबाट मधेसी समस्याको समाधान होस् भन्ने उनको चाहना थियो । उनी देशमा व्याप्त आर्थिक, सामाजिक एवं राजनीतिक असमानताको अन्त्य भएको हेर्न चाहना उनको पूरा हुन सकेको छैन । लोकतान्त्रिक समाजवादी पार्टीका नेता रमण पाण्डेले स्व. नेता सिंहको मागमध्ये केही आंशिक रूपमा मात्र पूरा भएको अन्य मागहरू यथावत् जिकिर गर्छन् । 

नेता सिंहको संघर्ष 
गजेन्द्रनारायण सिंह शान्तिपूर्ण एवं अहिंसाको राजनीतिका माध्यमबाट समस्याको समाधान गर्न चाहन्थे । उनी बाँचुन्जेलसम्म तराई–मधेसमा न त कुनै सशस्त्र समूह अस्तित्वमा आएको थियो, न त कसैले राष्ट्र विखण्डनको सवाल नै उठाएको थियो । उनी बाँचुन्जेलसम्म उनको सद्भावना पार्टीले बन्द, हडताल तथा हिंस्रक प्रदर्शनजस्ता विरोधका कार्यक्रम गरेन । 

पहिलो पटक २०४८ सालमा लिखित रूपमा आफ्ना नौ बुँदे माग सरकारसमक्ष अघि सारेका थिए । ती मागलाई लिएर २०५० मा सिंहले नौ दिनसम्म काठमाडौँमा अनशनमा बसेका थिए, त्यसपछि ०५५ मा पनि पार्टीका नेताहरू १० दिनसम्म आमरण अनशनमा बसेका थिए । नेपालमा अनशनको राजनीतिलाई बढी चर्चामा ल्याउने काम गजेन्द्रनारायण सिंहले नै गरेका थिए । 

यसअघि कांग्रेसमा रहँदा उनले मधेशीको हक अधिकारका लागि पार्टी भित्रै संघर्ष गरेका थिए । कांग्रेसमा उनको मागलाई बेवास्ता गरेको दाबीसहित २०४० मा कांग्रेसबाट अलग भई छुट्टै सद्भावना परिषद गठन गरेका थिए । त्यसपछि २०४७ वैशाख ३ गते सद्भावना पार्टी गठन गरी राजनीतिक रूपमा मधेशीका मुद्दा अघि बढाए । हुन त, उक्त दल २०४८ सालको निर्वाचनमा ६ सिट समेत प्राप्त गरे । 

नेपाली कांग्रेसका नेता एवं पूर्व प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईको हातबाट सदस्यता लिँदै विद्यार्थी राजनीति शुरु गरेका थिए । भट्टराई कुनौली क्याम्पसको इन्चार्ज रहेको समयमा उनको हातबाट नेपाली कांग्रेसको सदस्यता लिएका हुन् । उनले २००७ सालको जनक्रान्तिमा समेत योगदान पुर्याएका थिए । राजा महेन्द्रले शासन सत्ता आफ्नो हातमा लिएर पंचायती व्यवस्था लागू गरेपछि २०३६ सम्ममा ११ वर्ष निर्वासित जीवन बिताए । यो अवधिमा उनले पटक पटक गरी ७ वर्ष जेलमा समेत रहे ।

फूट श्रृंखलाले इतिहासमा सद्भावना
गजेन्द्रनारायण सिंहले मधेश–मुद्दालाई लिएर स्थापना गरेको नेपाल सद्भावना पार्टी अहिले अस्तित्वमा छैन, यसअघि पाँच टुक्रामा विभाजित भएको थियो । २०४८ मा राष्ट्रियसभा सदस्य मनोनयनमा नपरेपछि रामजनम तिवारीले नेपाल सद्भावना पार्टी (आर) खोलेर पहिलो पटक नेपाल सद्भावना पार्टी फुटाए । अर्का नेता हृदयेश त्रिपाठीले सार्वजनिक लेखा समितिको सभापति बन्ने आफ्नो इच्छामा पार्टी तगारो भएपछि २०५३ मा नेपाल समाजवादी जनता दल गठन गरे । 

गजेन्द्रनारायण सिंहको निधनपछि त पार्टीभित्र यति चलखेल चल्यो कि पञ्चायतकालीन मन्त्री बद्रीप्रसाद मण्डल नै यसका अध्यक्ष हुन आइपुगे । जो तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले २०५९ असोजमा गठन गरेको सरकारमा सामेल भएर सद्भावनालाई तिलाञ्जली दिए । 

मण्डलले ‘प्रतिगमनलाई समर्थन गरेपछि’ राजविराज महाधिवेशनमा नेपाल सद्भावना पार्टी दुई चिरा भयो । राजेन्द्र महतो, भरत विमल यादव लगायतका नेताहरूले संस्थापक नेता सिंहकी पत्नी आनन्दीदेवीको नेतृत्वमा नेसपा (आनन्दीदेवी) बनाएर २०६१ सालको शाही ‘कू’ विरुद्ध आन्दोलनमा उत्रेका थिए । 

२०६४ जेठमा नेसपा (आनन्दीदेवी) र बद्रीप्रसाद मण्डल अध्यक्ष रहेको नेसपाबीच एकीकरण हुँदा आनन्दीदेवी अध्यक्ष र बद्री मण्डलको पार्टीका तर्फबाट लक्ष्मणलाल कर्ण वरिष्ठ उपाध्यक्ष भए । त्यसको तीन महीनापछि छुट्टै अधिवेशन गरी राजेन्द्र महतोले पार्टी कब्जा गरे । तर निर्वाचन आयोगले आनन्दी देवी समूहलाई अधिकारिता दिए । अधिकारिता नपाएपछि महतोले छुट्टै सदभावना पार्टी गठन गरे । 

सद्भावना (आनन्दीदेवी) नाम पाएको समूह पनि टुक्रेर सरिता गिरीको नेतृत्वमा नेपाल सद्भावना पार्टी र श्यामसुन्दर गुप्ताको नेतृत्वमा नेपाल सद्भावना पार्टी (युनाइटेड) गठन भयो । २०६८ साउनमा सद्भावनाबाट अलग्गिएको संघीय सद्भावना र नेपाल सद्भावना पार्टी (आनन्दीदेवी) फुटेर बनेको नेसपाबीच २०७१ फागुनमा एकीकरण भई नेपाल सद्भावना पार्टी बन्यो । फूट श्रृंखलामा अनिल झाले पनि छुट्टै सद्भावना पार्टी गठन गरेर सरकारमा सहभागी भए । 

को हुन् गजेन्द्र नारायण सिंह ?
बि.सं. १९८२ मा सप्तरीको कोइलाडीमा सम्पन्न परिवारमा गजेन्द्रनारायण सिंह जन्मेका थिए । सिंहले भारतको बनाररसबाट प्रविणता तह उतीर्ण गरेका थिए । सिंह प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका अथक योद्धा, मधेश आन्दोलनका प्रणेता, मधेशका मसिहा आदि उपनामले परिचित छन् । उनीसँगै काम गरेका नेताहरूलाई उनलाई ‘गज्ज् बाबु’ भनेर सम्बोधन गर्दै आएका छन् । 

सानै उमेरमा तल्लो तहबाट राजनीति सुरु गरेका सिंहले २००७ सालको आन्दोलनमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएका कारण कांग्रेसको केन्द्रीय सदस्यसम्म भएका थिए । मधेशविरुद्धको विभेद समाप्त गर्न भन्दै सिंहले कांग्रेस केन्द्रीय समितिमा विशेष प्रस्ताव दर्ता गराएका थिए । तर, सिंहलाई उक्त प्रस्ताव फिर्ता लिन वाध्य पारिएको थियो । सोही कारण सिंहले २०३४ सालमा पार्टी नै परित्याग गरे ।

२०४७ सालमा प्रजातन्त्रको पुनर्बहालीपछि मधेशको अधिकारका लागि खुलेर बोल्न उनी शुरु गरे । उक्त क्रममा कैयौँ पटक प्रहरीबाट उनी काठमाडौंमा कुटिएका र लेखिएका थिए । यसै क्रममा उनी राजधानी काठमाडौंमा दुई पटक अनशन बसे । मेचीकाली यात्रा गरे र पटक–पटक आन्दोलन गरेका थिए ।