विद्युत चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू–४

विद्युत् चुहावटमा योगदान पुर्‍याउने विभिन्न घटकहरूको योगदानबारे यसभन्दा पहिला विद्युत चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू, विद्युत चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू –२, विद्युत् चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू–३ मा विस्तारमा चर्चा गरिएको छ । उक्त घटकहरूमा थोक बिक्रीबारे यथेष्टमा चर्चा नगरिएकोले नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा थोक बिक्रीमा वृद्धि हुँदै जाने भएकोले यस विषयमा पनि चर्चा गर्नु आवश्यक देखिन्छ । 

विद्युत चुहावट प्रतिशत र थोक विक्रीहरूको सहसम्बन्धः 

हाम्रो विद्युत प्रणालीको विद्युत चुहावट प्रतिशतमा अर्को घटकले पनि महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ ।

विद्युत् प्रणालीमा चुहावट नियन्त्रणसम्बन्धी कुनै काम नगरे पनि चुहावट प्रतिशत घटीबढी भइरहेको हुन्छ । संस्थाको विद्युत चुहावट घट्यो भने संस्था प्रमुखलाई सबैको वाहवाही मिल्छ र बढ्यो भने सबैले आलोचना गर्न थाल्छन् । विद्युत प्रणालीमा यस्ता किसिमको भूमिका निर्वाह गर्ने घटक थोक बिक्री अर्थात् औद्योगिक ग्राहकहरू, सामुदायिक संस्थाहरू विद्युत निर्यात आदिलाई लिन सकिन्छ । यसका लागि पहिलो उदाहरणको रुपमा लाहान वितरण केन्द्रलगायत विभिन्न परिस्थितिमा चुहावट प्रतिशत स्थितिको विश्लेषण गरौं ।

(१)    आ.व. सन् २०००/०१ मा लाहान वितरण केन्द्रमा ३ करोड २३ लाख २३ हजार ३३३  युनिट प्राप्त भई २ करोड ९१ लाख ८० हजार ५७९ युनिट बिक्री भएको थियो । यसले गर्दा विद्युत् चुहावट ९.७३ प्रतिशत थियो । जबकि त्यसबेला नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको विद्युत् चुहावट २४ प्रतिशत थियो । यस विद्युत बिक्रीमा उदयपुर सिमेन्ट कारखानाबाट २ करोड २५ लाख २८ हजार २४२ युनिट खपत समावेश थियो । उक्त उद्योगको लागि इलेक्ट्रोनिक मिटर जडान भएकोले मिटरमा केही गडबडी छ वा कैफियत छ भन्न सक्ने अवस्था छैन ।

उक्त उद्योगको खपतलाई लहान विद्युत केन्द्रको पूरा खपतबाट घटाएर विद्युत चुहावटको गणना गर्‍यो भने त्यहाँको विद्युत चुहावट ३२ प्रतिशत हुन आउँछ । यस्तो किन भयो भने उद्योगको खपतमा कुनै चुहावट छैन तर उद्योगबाहेकको ठाउँहरूमा विभिन्न श्रेणीका ग्राहकहरू छन् र पूरा छरिएर रहेका छन् । त्यहाँ छरिएर रहेका ११ के.भी. लाइन, वितरण लाइन, ट्रान्सफर्मरहरू, सर्भिस वायर आदि विद्युत् सामग्रीहरू तथा उपकरणहरूको प्राविधिक चुहावटका साथै डाइरेक्ट हुकिङ तथा विभिन्न तरिकाको विद्युत चोरी भई अप्राविधिक चुहावट हुन्छ ।

यहाँ विद्युत चुहावट युनिट सिमेन्ट उद्योगसहित लाहानको लागि प्राप्त युनिटको ९.७३ प्रतिशत थियो । उद्योग नचलेको अवस्थामा लहानको प्राप्त युनिट ९७ लाख ९६ हजार ९१ युनिट थियो भने बिक्री युनिट ६ लाख ६६ लाख ५२ हजार ३३७ युनिट थियो । यसले गर्दा विद्युत चुहावट ३२ प्रतिशत हुन जान्छ । यस ३२ प्रतिशत चुहावटअन्तर्गत १०.५ प्रतिशत प्राविधिक चुहावट थियो भने २१.५ प्रतिशत अप्राविधिक चुहावट थियो । ११ केभी तथा वितरण प्रणालीको १०.५ प्रतिशत प्राविधिक चुहावटबारे विद्युत् चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू २ र ३ मा विस्तृत उल्लेख गरिएको छ । यस्तो अवस्थामा उदयपुर सिमेन्ट उद्योगको खपत जति जति पनि बढ्छ विद्युत चुहावट उस्तै उस्तै घट्दछ र उदयपुर सिमेन्ट उद्योगको खपत जति जति घट्दछ विद्युत चुहावट त्यसै गरी बढ्न थाल्छ । यसमा वितरण केन्द्र प्रमुखबाट कहिले वाहवाही र कहिले आलोचना खेप्ने गर्छ ।

लाहान वितरण केन्द्रका उक्त गणना तालिका–१ मा स्पष्ट गरिएको छ । 

(२)    कुनै नयाँ जलविद्युत आयोजनाहरू व्यापारिक उत्पादन सुरु हुनुभन्दा अगाडि टेष्टिङ गर्दा विद्युत् प्रणालीमा विद्युत् प्रवाह भए पनि त्यसको गणना गरिएको हुँदैन तर बिक्री युनिटमा समावेश भएको हुन्छ । यसले केही न्यून मात्रामा भए पनि विद्युत् चुहावट प्रतिशतलाई कम गर्नमा सहयोग गर्दछ । कुनै वर्षमा यस्ता परीक्षण हुने र कुनै वर्षमा नहुँदा ती वर्षहरूमा विद्युत् चुहावटमा केही न केही फरक पर्ने गर्दछ । परीक्षणबाट विद्युत् प्रणालीमा विद्युत प्रवाहको मात्रा अनुसार विद्युत् चुहावट प्रतिशतमा असर गर्दछ ।

विद्युत् चुहावट नियन्त्रण पाइलाहरू–३ मा विस्तारमा उल्लेख गरिएअनुसार आर्थिक वर्ष सन् २०१५/१६ र २०१८/१९ को प्राविधिक तथा अप्राविधिक चुहावटको स्थिति तालिका २ मा यस प्रकार रहेको छ ।

आव सन् २०१८/१९ मा आव २०१५/१६ भन्दा विद्युत् चुहावट, प्राविधिक चुहावट र अप्राविधिक चुहावटमा क्रमशः १०.४२, ७.५८ र २.८८ प्रतिशत घटेको छ । 

(३)    थोक बिक्रीमा वृद्धिको कारण चुहावट प्रतिशत हुने फरकको विश्लेषण निम्नअनुसार गरिएको छ ।  

आ.व. सन् २०१५/१६ मा लोडसेडिङ भइरहेको बेला औद्योगिक ग्राहकको खपत १२०६ गिगावाट घण्टा थियो तर लोडसेडिङमुक्त नेपालको बेला आ.व. सन् २०१८/१९ मा औद्योगिक ग्राहकको खपत २४२२ गिगावाट घण्टा थियो  । अर्थात् सत प्रतिशतको वृद्धि भएको थियो । सबै उद्योगमा इलेक्ट्रोनिक मिटर जडान भएको, समय समयमा डाउनलोड हुन सक्नेले गर्दा अहिले पनि औद्योगिक मिटरमा चोरी छ भन्न मिल्दैन । आ.व. सन् २०१५/१६ भन्दा आ.व.सन् २०१८/१९ मा औद्योगिक ग्राहकले १२१६ गिगावाट घण्टा बढी विद्युत खपत गरेको छ ।

औद्योगिक ग्राहक १३२ के.भी. देखि ४०० भोल्टेजसम्म छरिएर रहेको छ । आ.व. सन् २०१८/१९ मा प्राविधिक चुहावट १२.०९ प्रतिशत रहेको ठाउँमा यी औद्योगिक ग्राहकहरूको खपतमा प्राविधिक चुहावट औसतमा ९ प्रतिशत भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । उच्च भोल्टेजमा अधिकतम विद्युत् बिक्री हुनाले ९ प्रतिशत प्राविधिक चुहावटलाई कम प्रतिशतको अनुमान गरेको भन्ने अवस्था देखिदैन । औसत ९ प्रतिशतलाई उच्च विन्दुको रुपमा मान्न सकिन्छ । अर्थात् ९ प्रतिशतको प्राविधिक चुहावट भई औद्योगिक खपत १२१६ गिगावाट घण्टा खपत भएको छ भने यसको लागि १३३७ गिगावाट घण्टा विद्युत् प्रणालीमा उपलब्ध विद्युत् खर्च भएको थियो भन्न सकिन्छ ।

जम्मा विद्युत बिक्रीबाट १२१६ गिगावाट घण्टा घटाएर बचेको युनिट र विद्युत् प्रणालीमा उपलब्ध विद्युत् युनिटबाट १३३७ गिगावाट घटाएर बचेको युनिटहरूबाट प्राप्त हुने चुहावट प्रतिशत उक्त औद्योगिक खपत नभएको अवस्थाको विद्युत् चुहावट प्रतिशत हुन आउँछ । अर्थात् 

विद्युत उपलब्धता = (७५५१–१३३७) गिगावाट घण्टा (आव सन् २०१८/१९ को विद्युत् उपलब्धता ७५५१ गिगावाट घण्टा थियो र विद्युत् बिक्री युनिट ६३३८ गिगावाट घण्टा थियो)
                                      = ६२१४ गिगावाट घण्टा
जम्मा विद्युत् खपत          = ६३३८+५६ (आन्तरिक खपत)–१२१६ (वृद्धि भएको औद्योगिक खपत)
                                     = ५१५८ गिगावाट घण्टा
विद्युत् चुहावट प्रतिशत    = १७.०० प्रतिशत

आ.व. सन् २०१८/१९ मा औद्योगिक ग्राहकहरूको खपतमा आ.व. २०१५/१६ भन्दा उक्त वृद्धि नभएको भए तालिका २ को आ.व. सन् २०१८/१९ मा विद्युत् चुहावट १५.३२ को सट्टा १७.०० प्रतिशत हुने थियो । अर्थात् औद्योगिक ग्राहकहरूको खपतमा वृद्धि भएको कारण आ.व. सन् २०१८/१९ मा १.६८ प्रतिशत कमी आएको छ । यहाँ प्राविधिक चुहावट विभिन्न विश्लेषणबाट निकालिएकोले त्यसमा घटबढ नगरी अप्राविधिक र जम्मा विद्युत् चुहावटमा १.६८ प्रतिशतलाई समायोजन गर्नुपर्ने हो ।

विद्युत् प्रणालीबाट आव सन् २०१५/१६ भन्दा आव २०१८/१९ मा बढेको औद्योगिक खपतलाई विद्युत् उपलब्धता र बिक्री युनिटबाट हटाउँदा विभिन्न श्रेणीका विद्युत् चुहावट निम्नानुसार रहेको थियो :

वृद्धि भएको औद्योगिक खपत हटाउन मुख्य कारण उक्त आव सन २०१५/१६ आव सन् २०१८/१९ को  तुलनामा समान स्तरमा विद्युत् चुहावटको विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिएको हो । यस तथ्यांकमा दस प्रतिशतसम्म घटीबढी हुन सक्छ । यी कुरा व्यक्तिले लिने धारणामा भर पर्छ । 

लोडसेडिङ भइरहेको बेला आ.व.सन् २०१५/१६ मा विद्युत् चुहावट २५.७८ प्रतिशतबाट आ.व. सन् २०१८/१९ मा विद्युत् चुहावट १५.३२ प्रतिशत अर्थात् १०.४६ प्रतिशत कमी आउनुको मुख्य कारणहरू यस प्रकार रहेका छन् :

(i) लोडसेडिङ हटेको कारण प्राविधिक चुहावटमा कमी     = १९.६७–१२.०९ प्रतिशत
                                                                               = ७.५८ प्रतिशत
(ii) औद्योगिक ग्राहकको खपतमा सय प्रतिशतको वृद्धिले गर्दा विद्युत् चुहावटमा कमी = १.६८ प्रतिशत
(iii) नयाँ जलविद्युत आयोजनाहरूको टेष्टिङ युनिटहरू गणना नहुने कारण र अप्राविधिक चुहावटमा कमी = १.२ प्रतिशत

माथिल्लो भोल्टेजमा थोक बिक्रीको बाहुल्यताको कारण यसमा प्राविधिक चुहावट अन्य ग्राहकभन्दा कम हुन्छ । यी कुराहरू माथि लाहान वितरण केन्द्रको उदाहरणबाट पनि स्पष्ट हुन्छ ।

भविष्यमा नेपाल सरकारले प्रक्षेपण गरेअनुसार प्रचुर मात्रामा निर्यात र औद्योगिक खपत भयो भने विद्युत् चुहावट ७–८ प्रतिशत वा त्योभन्दा कमसम्म पनि आउन सक्छ । 

सन् १९६१ मा दक्षिण कोरियाको विद्युत् चुहावट नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको सन् १९८६ जस्तै २९ प्रतिशत थियो । दक्षिण कोरियाको आर्थिक विकास र औद्योगिकरणको कारण अहिले विद्युत् चु्हावट ५ प्रतिशतभन्दा कम छ । आवासीय क्षेत्रसम्म अर्थात् गार्हस्थ्य ग्राहकसम्म विद्युत् पुग्दा पक्कै पनि ५ प्रतिशतभन्दा बढी प्राविधिक चुहावट हुनुपर्छ । तर उच्च भोल्टेजका औद्योगिक खपत अर्थात् थोक बिक्रीको कारण विद्युत् चुहावट ५ प्रतिशतभन्दा कम छ । यसले पनि थोक बिक्रीको कारण प्राविधिक चुहावट कम हुन्छ भन्ने प्रमाणित हुन्छ । 

विद्युत चुहावट प्रतिशत, लोडसेडिङ्ग र थोक बिक्रीहरूको सहसम्बन्धः 

विद्युत् चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू–३ मा विद्युत् चुहावट प्रतिशत र लोडसेडिङ सहसम्बन्ध विषयबारे विस्तारमा विश्लेषण गरिएको छ । यो सहसम्बन्ध लागू यसरी सूत्रमा स्थापित गरिएको थियो । 

विद्युत् चुहावट प्रतिशत ∝ लोडसेडिङ समय ....................................(क)

लोडसेडिङसँग विद्युत चुहावट प्रतिशतको सहसम्बन्ध जसरी सूत्रमा स्थापित गरियो त्यस्तै थोक बिक्रीका औद्योगिक ग्राहक वा निर्यातलाई पनि विद्युत् चुहावट प्रतिशतसँगको सहसम्बन्ध सूत्रमा स्थापित गर्न सकिन्छ ।

विभिन्न श्रेणी विद्युत प्रणाली भएका विद्युत संस्थाको विद्युत् प्रणालीमा,

निष्कर्ष :

विद्युत प्रणालीमा जसरी जसरी लोडसेडिङ समयमा वृद्धि हुँदै जान्छ विद्युत् चुहावट प्रतिशतमा पनि त्यसैगरी वृद्धि हुँदै जान्छ र जसरी लोडसेडिङ समय घट्दै जान्छ, विद्युत् चुहावट प्रतिशतमा पनि त्यसैगरी कमी हुँदै जान्छ । त्यस्तै विद्युत प्रणालीमा जसरी जसरी थोक बिक्री खपतमा वृद्धि हुँदै जान्छ, विद्युत चुहावट प्रतिशत पनि त्यसैगरी घट्दै जान्छ र जसरी थोक बिक्री खपत घट्दै जान्छ विद्युत् चुहावट प्रतिशतमा पनि त्यसैगरी वृद्धि हुँदै जान्छ ।

लेखकबाट थप

विद्युत् चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू–३

विद्युत् चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू – २

विद्युत चुहावट नियन्त्रणका पाइलाहरू

विद्युत्‌काे लोडसेडिङ यात्रा–२

विद्युतकाे लोडसेडिङ यात्रा–१

यसरी बनेको थियो पहिलो सीमापार प्रसारण लाइन- ढल्केबर-मुजफ्फरपुर ४०० केभी