कसरी बन्यो ‘सरस्वती सदन’? जति रमाइलो छ त्यति नै हिम्मतको कथा छ, जुन वेदप्रसादले मलाई सुनाएका थिए । यो कथा भन्दा पहिले नेपालको भवन निर्माणको इतिहासिक कथा अलिकति हेर्नुपर्ने हुन्छ । ‘सरस्वती सदन’को कथाको मर्म बुझ्नको लागि यो आवश्यक छ । सिमेन्ट ढलान प्रविधि नेपालमा भित्र्याउने पहिलो नेपाली वेदप्रसाद जरुर बने । कठोर राणा कालको समय सापेक्षिक हेराइबाट बुझ्ने हो भने उनले निश्चित रूपमा ठूलो आँट र साहस देखाएका हुन् । र, उनको काम युगान्तकारी हो सिमेन्ट ढलान प्रविधि चाडै नेपालमा सुरु गरिदिएर । तर भवन निर्माण त पहिले नै उत्कृष्ट थियो यहाँ ।

कलात्मक मन्दिर, भवन र दरबार निर्माण त धेरै पहिलेदेखि नै विकास भइसकेको हो नेपालमा । नेपालको सबभन्दा पुरानो मन्दिर हो भक्तपुरको चाँगुनारायण । पुरातत्वविद्हरू भन्छन् यसको नितान्त आफ्नै शैली छ जुन अरु कसैसँग मिल्दैन । न शिखर शैलीसँग, न प्यागोडा शैलीसँग । त्यसैले उनीहरूको ठहर छ यो नै नेपाली शैली हो । दोस्रो शताब्दीमा नै यस्तो मन्दिर बनाउने प्रविधि काठमाडौँ उपत्यकामा आइसकेको थियो । कालिगड र मिस्त्रीहरू यहीँ थिए ।

छैटौँ शताब्दीमा लिच्छवी राजा मानदेवले उनको दरबार मानगृह बनाएका थिए भने सातौँ शताब्दीमा राजा अंशुवर्माले कैलाशकूट दरबार । र, नरेन्द्रदेवले भद्राधिवास । नरेन्द्रदेवले नै ठूलो स्वागत सत्कार गरेका थिए चीनको प्रतिनिधि मण्डललाई यो कैलाशकूट दरबारमा । राजदूत वाङ हुएन त्सेको वर्णनमा नै आधारित छ यो दरबारको भव्यता जसलाई पछि आउने चिनियाँ भिक्षुहरूले पुष्टि गरेका छन् । लिच्छवि कालको यो कैलाशकूट दरबार वैदिक मान्यतालाई अङ्गीकार गरेर बनाइएको अद्वितीय कलात्मक स्वर्ण दरबार मानिन्छ ।

हाडिगाउँ र मालिगाउँको बीचमा १२८ वर्षसम्म ठडिएको यो सात तले दरबार करिब २३० फिट अग्लो र ९०० फिट फैलिएको तलामा १० हजार मान्छे अटाउने भनी वर्णन गरिएको पाइन्छ । कल्पना गरौँ अहिलेको २३६ फिटको धरहरा जत्तिकै अग्लो त्यो ९०० फिटको चौडाइको कैलाशकूट दरबार कस्तो देखिन्थ्यो होला । माथिल्लो तलाबाट प्रत्येक तलामा पानीको फौवारा झर्दै आएको वर्णनले पानीको प्रयोग प्रविधिमा पनि विकास भएको देखिन्छ । वर्षाको पानी सङ्कलन गरेर झरना निकालेको अनुमान छ ।

मिथक र यथार्थको दोसाँधमा ढाकिएको यो दरबार धरतीमा विलुप्त भए पनि इतिहासमा चाहिँ स्वर्ण दरबार नै भनिन्छ । हुनत करिब ३५० वर्षको लिच्छवी युगलाई नै स्वर्णिम युग भनिन्छ नेपालको इतिहासमा । कुनै युग स्वर्णिम युग तब बन्दछ जब विकास हुन्छ, सुधार हुन्छ, सिर्जना फस्ट्याउँछ, देशको इज्जत बढेको हुन्छ र समग्रमा जनता सुखी हुन्छन् । त्यतापट्टि हाम्रो छलफल होइन आजको । तर एउटा कुरा चाहिँ उठेको छ । त्यस्तो दरबार किन चाहिएको ? यसको सरल उत्तर हो राजाको शक्ति र इज्जत दरबार र त्यसको वैभवसँग विश्व इतिहासमा सधैँ गाँसिएर नै आएको छ । उत्तर तिब्बतको स्रोङ्चन गम्पोको पोटाला दरबार र दक्षिण मगधको राजा हर्षवर्धनको दरबारकै समयको र अझ यीभन्दा राम्रो कैलाशकूट दरबारले सायद शक्ति प्रदर्शनीको यही निरन्तरता बोकेको थियो । 

यहाँनिर छोटो विषयांतर गरेर नेपालको सन्तुलन र स्थायित्वसँग जोडिएको एउटा कुरा भनिहालौँ । नेपालको राष्ट्रिय विभूति मानिएका अंशुवर्माले भारतको सम्राट् हर्षवर्धनसँग आफ्नी बहिनीको विवाह गरिदिएका थिए । त्यसै गरी तिब्बतको स्रोङ्चन गम्पोसँग आफ्नी छोरी भृकुटीको । यसलाई कसरी वर्णन गर्ने ? मलाई लाग्छ सायद यसलाई नै भन्नु पर्दछ होला ‘संलग्नताको असंलग्न परराष्ट्र नीति’ । अर्थात् दुवै राष्ट्रसँग उच्च सम्बन्ध राख्ने र उनीहरूको स्वार्थको हिफाजत गर्ने तर नेपालको हितलाई सर्वोपरि राखेर।

त्यति सोच हिजो थियो । तर आज भट्टयाइने अग्रगमनमा छैन । अहिलेको जस्तो सत्तामा पुग्न र टिक्नका लागि प्रत्येक शासकले कहिले कुन छिमेकी त कहिले कुनसँग व्यक्तिगत अपारदर्शी सम्बन्ध बनाएर राष्ट्रको हितसँग बार्टर अर्थात् अरूको स्वार्थ परिपूर्ति गर्न राष्ट्रको स्वार्थ त्यागेर सौदाबाजी गर्ने परराष्ट्र नीति थिएन । वास्तवमा यो कहिले पनि थिएन । राणा कालमा पनि थिएन । तर दुर्भाग्य मुलुकको अनि हाम्रो, अहिलेको नेपालमा यो ‘सौदाबाजी स्वरूप’को बढ्दो प्रगाढतामा मुलुकको स्वरूप धमिलो परिँदै लागिएको छ ।

करिब ६०० वर्ष लामो मल्ल कालमा भवन निर्माण शिल्प उल्लेखनीय थियो । काठमाडौँ उपत्यका तीन सहरमा विभाजित भएपछिको काठमाडौँ, पाटन र भक्तपुरको दरबार र दरबार परिसरका मन्दिरहरू यसको जिउँदो साक्षी छन् । नेवारहरू किसान, तान्त्रिक, प्रशासक मात्र होइनन् अत्यन्त राम्रो मिस्त्री, कालिगड र शिल्पजीवी पनि हुन् । त्यसैले उनीहरूको बाहुल्य भएको तीन सहरमा आफ्नै कला र संस्कृति अभिव्यक्त हुने गरी भवन निर्माण भएका छन् ।

बस्ती बसाउँदा निर्माण मापदण्ड त्यतिखेर थियो– गाह्रो, इँटाका लोड लिने भित्ताहरू, घरको उचाइ, घरका लहर, साझा चोक, बहालहरू, ढुड्गेधारा र पोखरी । आज तामझाम धेरै छ तर यथार्थमा केही पनि छैन । छ सिर्फ पैसा । कानुन मिलाएर नक्सा पास गर्ने तर बनाउने आफूखुसी । हेर्ने कोही छैन । यसले गर्दा नै ‘कङ्क्रिट जङ्गल’ बनेका छन् हाम्रा सहरहरू । हिमाल र ताल देखाएर खाने पर्यटकीय नगरी पोखरामा ताल मिच्न पाइँदैन अनि हिमाल छोप्न पाइँदैन भन्ने छ । तर काठमाडौँपछिको जथाभावी निर्माण त्यही देखिन्छ । राजा वीरेन्द्रले फेवा तालबाट दुई सय फिट छोडेर घर बनाउनुपर्नेमा सो मापदण्ड पूरा नगरेर बनाएको हुँदा आफ्नै मन्त्रीको त्यो घर भत्काउन लगाइदिएका थिएँ । अहिले तालले छोडेको तालकै जमिनमा तालसँगै जोडेर ठूला होटेल बनेका छन् । कागत मिलाएका छन् । होटल मालिक भन्छन्– मलाई त लालपुर्जासँग मात्र मतलब छ । 

पृथ्वीनारायण शाहले सन् १७६९ मा नेपाल एकीकरण गर्ने अगाडि काठमाडौँ उपत्यकालाई दस वर्ष नाकाबन्दी गरेर बसेका थिए, मूलतः काठमाडौँ उपत्यकाका मल्ल राजाहरूको तिब्बतबाट आउने सुनको टकमरी गरेर हुने आम्दानी रोक्न । त्यही अवधिमा उनले सन् १७६२ मा नौ तले नुवाकोट दरबार बनाए । भुइँचालोले भत्किएर जुन अहिले सात तले छ । भवन निर्माणमा, होइन, दरबार निर्माणमा उल्लेखनीय प्रगति भएको चाहिँ जङ्गबहादुरले सत्ता हत्याएपछि हो । आमोदप्रमोद र सानसौकतसँग जनताको शोषण गरेर बस्ने राणा शासकीय संस्कृतिले गर्दा उनीहरूको भाइ छोराहरूका लागि भटाभट दरबार बन्न थाले । त्यो पनि युरोपेली शैलीमा । जङ्गबहादुरले थापाथलीमा दरबारहरू बनाए नामुद नेपाली वास्तुकलाविद् रणशूर विष्टबाट ।

सायद दरबार बनाउने सोखिन चाहिँ वीर शमशेर थिए । उनले नारायणहिटी दरबार बनाए । र, श्री ५ पृथ्वीवीर विक्रम शाहलाई ल्याएर राखे । वीरको नारायणहिटीसँग प्रगाढ सम्बन्ध रह्यो । आफ्ना लागि सन् १८९३ मा बनाएको वीर शमशेरको सेतो दरबार अति दिव्य र सुन्दर भएको वर्णन छ । यति सुन्दर कि विदेशीहरू पनि हेर्न आउँथे र चकित खान्थे त्यो ठूलो बैठक देखेपछि जो बेल्जियमबाट ल्याएका क्रिस्टल, झार–पानस र ऐनाहरूबाट सुसज्जित थियो । यी दरबार बनाए अर्को घागडान वास्तुकलाविद् जोगवीर स्थापितले ।

सन् १९३४ मा आगो लागेर ध्वस्त भयो सेतो दरबार । सन् १९७३ मा नजलेको सिंह दरबारको भाग सेनाले ब्लास्ट गरेर बचाएको जस्तो गरेर जुद्ध शमशेरले त्यति बेला सेतो दरबार बचाउन चाहेनन् । वीरका नाति लीला शमशेरले अनेक अनुनय विनय गर्दा पनि किन बचाउन चाहेनन् त्यसको पनि आफ्नै कथा होला । शासकलाई यसले ज्ञान चाहिँ दियो दमकल चाहिँदो रहेछ भन्ने । र, जुद्ध वारुण यन्त्रको सुरुवात भयो तीन वर्षपछि । दरबार निर्माणको यो प्रविधि काठमाडौँ बाहिर पनि गयो जब देव शमशेर, खड्ग शमशेर र रुद्र शमशेरलाई डाँडा कटाइयो । यसरी नै बने पाल्पाको तानसेनमा दरबार र काली गण्डकी नदीको तीरमा कलात्मक रानी महल ।

जे हो शासकको इच्छा हो । त्यो पनि हुकुम लिएर बसेको शासकले मुलुक हाँकेको बेला । वीर शमशेरको दरबार देखेर कुण्ठित अभिलाषा बोकेका चन्द्रशमशेर जब सत्तामा आए उनले वीर शमशेरको भन्दा राम्रो दरबार बनाएर थापाथलीबाट सर्न चाहे । यति बेलासम्ममा गजबका दरबार मात्र होइन, पूर्वाधार निर्माण गर्ने सोच र सो अनुरूपको प्रविधि पनि केही हदसम्म आइसकेको थियो । मलाई लाग्छ यस्तो प्रविधि प्रयोग गर्ने श्रेय नर्सिङ बन्धुलाई जान्छ । अर्थात् कुमार नर्सिङ राणा र उनको भाइ किशोर नर्सिङ राणालाई । 

चन्द्र शमशेरले यी नर्सिङ बन्धुलाई विश्वास गरे आफ्नो कल्पनाको दरबार बनाउनका लागि । यी दुवै चन्द्र शमशेरको काकाको छोरा थिए । चन्द्रको पिता धीर शमशेर, नर्सिङ बन्धुको पिता बद्री नर्सिङको भाइ थिए । दुवै जङ्गबहादुरको भाइहरू । सन् १८५० मा बद्री नर्सिङलाई सेनाको कार्यवाहक प्रधान सेनापति बनाएर जङ्गबहादुर बेलायत गएका थिए । तर बेलायतबाट फर्केलगत्तै त्यही आफ्नो भाइ बद्री नर्सिङलाई जङ्गबहादुरले भारतको इलाहाबाद जेल चलान गरे । यदि त्यसो नभएको भए बद्री रणोद्वीपभन्दा अगाडि श्री ३ हुन्थे । 

यो अलि लामो कथा छ । अहिलेको हाम्रो छलफलसँग मेल खाँदैन । कुरा चन्द्र शमशेरले बनाउन लागेको दरबारको छ । त्यति बेला रोलवाला राणाबाट साधारण बनेका छन् यी नर्सिङ बन्धु । दुवै रुड्कीबाट फर्केका हुन्छन् त्यहाँस्थित सन् १८४७ मा ब्रिटिसले स्थापना गरेको ब्रिटिस इन्डियाको सबभन्दा पुरानो सिभिल इन्जिनियरिङ कलेजमा पढेर । अहिलेको आइआइटी रुड्की जुन बनेको छ त्यति बेला थोम्सन कलेज अफ सिभिल इन्जिनियरिङको नामबाट चिनिन्थ्यो, यी दुईले पढ्दा ।

यी दुईको कुरा म अलीकता अधिक गरिरहेको छु किनकि यी पनि जोडिन्छन् सरस्वती सदनसँग एउटा प्रश्नवाहक भएर । चन्द्र शमशेरले सन् १९०८ को आफ्नो बेलायत भ्रमणमा किशोर नर्सिङलाई साथ लिएर गएका थिए । त्यतिबेला नर्सिङ बन्धुले सिंह दरबारको निर्माण करिब सकिसकेका थिए । बेलायत लैजानुको उद्देश्य त्यहाँका दरबारहरू देखेर अनि त्यहाँका इन्जिनियरसँगको छलफलबाट दरबार बनाउने अन्तर्दृष्टि किशोरको बढोस् भन्ने रहेको थियो । किनकि चन्द्र शमशेरलाई अरू दरबार पनि बनाउनु थियो । 

एसियाकै ठूलो मानिने करिब ४०० रोपनी जमिनभित्र ३००० कोठा, भव्य सजावट, सात चोक र सुन्दर बगैँचा भएको, जुन दरबार बनाए नर्सिङ बन्धुले, त्यो नै सिंह दरबार थियो । ५० लाखको अनुमानित खर्च लागेकामा राज्यलाई त्यति बेलाको दुई करोडमा बेचे चन्द्र शमशेरले । नर्सिङ बन्धुले बबर महल, केशर महल, श्री दरबार, शीतल निवास, हरिहर भवन लगायतका अरू दरबारहरू पनि बनाए । नेपालको फर्पिङस्थित पहिलो जल विद्युत् केन्द्रको डिजाइन र निर्माण सम्पन्न गरे सन् १९११ मा । र, चन्द्र शमशेरको जेठी रानी लोकभक्त लक्ष्मीको चाहनाअनुसार पाटनमा खाने पानीको योजना समेत सम्पन्न गरे यी बन्धुले । यसरी नै हो बढ्दै आएको यस्तो निर्माण र त्योसँग आबद्ध प्रविधिको ज्ञान पनि ।

अब प्रश्न उठ्छ रणशूर विष्ट, जोगवीर स्थापित र नर्सिङ बन्धुले त्यस्तो उत्कृष्ट दरबारहरू बनाएर निर्माण शिल्प देखाएको काठमाडौँमा वेदप्रसादले बनाएको ‘सरस्वती सदन’को किन चर्चा ? कुरा ठीक हो । निर्माणको काया हेर्ने हो भने सिंहदरबारको अगाडि सरस्वती सदन त हात्तीको अगाडिको भुसुना देखिएजस्तै हो । कुमार नर्सिङ र किशोर नर्सिङले त्यति बेलाको यो क्षेत्रको उत्कृष्ट कलेजबाट इन्जिनियरिङमा डिग्री हासिल गरेका थिए । प्रविधिको ज्ञान मात्रै होइन सुन्दर प्रयोग उनीहरूले गरिसकेका हुन् । एउटा साधारण डिप्लोमा लिएका वेदप्रसादको चर्चा गर्नुपर्ने किन आवश्यक भयो र ? अहिलेसम्मको हाम्रो छलफलपश्चात् जुन प्रश्न उठेको छ त्यसको उत्तर नै वेदप्रसाद बनेका छन् नेपालको आधुनिक भवन निर्माणमा । अब त्यसलाई हेरौँ अलिकति ।

सत्रौँ शताब्दीमा ताजमहल बनाउन सक्ने भारतमा सिमेन्ट ढलान निर्माण प्रविधि भने बिसौँ शताब्दीको सुरुबाट मात्र थालनी भएको हो । अभिलेखमा भेटिएअनुसार पहिलो सिमेन्ट ढलानबाट निर्माण गरिएको हो एउटा सानो पुल सन् १९०१ मा । विश्वकै पहिलो १६ तले सिमेन्ट ढलान भवन, जुन अझै चालु हालतमा छ, त्यो हो सन् १९०३ मा अमेरिकाको सिनसिनाटी सहरमा बनेको ‘दि इङ्गल बिल्डिङ’ । भारतमा पहिलो सिमेन्ट फ्याक्ट्री बन्यो सन् १९१४ मा गुजरातको पोरबन्दरमा । त्यसैले जुन वेला वेदप्रसाद सिमेन्ट ढलान प्रविधि पढ्दै थिए त्यति नै बेलतिर हो भारतमा यो प्रविधिको प्रयोग अलि राम्ररी हुन थालेको । भारतमा सिमेन्ट ढलान प्रविधिको प्रयोगबाट निर्माण गरिएको भवनको कुरा गर्दा चण्डिगढ सहरलाई लिइन्छ जुन सहर बसाउने काम नै सन् १९५० मा यस्ता भवनहरूको निर्माणबाट सुरु भयो ।

त्यसैले सन् १८६० को दशकमा जन्मेका नर्सिङ बन्धुले सायद सिमेन्ट कङ्क्रिटको निर्माणबारे अध्ययन गर्ने र यस्तो निर्माणको सीप हासिल गर्ने मौका नै पाएनन् रुड्कीको उत्कृष्ट थम्पसन कलेजमा पढेको भए पनि । नर्सिङ बन्धुसँग वेदप्रसादको भेट भयो कि भएन भन्ने यकिन छैन । तर उनले पढाइ सकेकै वर्ष मात्र कुमार नर्सिङको भाइ किशोर नर्सिङको देहान्त भएको थियो ७१ वर्षको उमेरमा । कुमार नर्सिङभन्दा २९ वर्षपछि सन् १८९४ मा जन्मेका डिल्ली जङ्ग थापा । उनी नर्सिङ बन्धुले पढेको रुड्कीको त्यही थम्पसन कलेजमा नै पढ्न पुगे । उनलाई भने यो नयाँ प्रविधिको ज्ञान निश्चित रूपमा भएको हुनु पर्दछ । तर उनले प्रयोग गरेको देखिएन जबकि उनले भीम शमशेरको रानीका लागि सीता भवन जस्तो दरबार मात्र बनाएनन् अझ अगाडि नै चन्द्र शमशेरको आदेशअनुसार चुरेको टनेल, चन्द्र नहर, रोप वे र जुद्ध शमशेरको पालामा राजविराजको नगर विकास योजनासमेत पूरा गरेका थिए । सिभिल इन्जिनियरिङको प्रयोग डिल्ली जङ्गले अझ फराकिलोसँग गर्न सकेको देखिन्छ । 

यति हुँदा पनि सिमेन्ट ढलानको प्रयोग उनले किन गर्न सकेनन् ? नजानेर त होइन होला । यसको जवाफ फेला पार्न सकिएको छैन । र, सायद यहाँनिर नै हो आफूले पढेको कुरामा आत्मविश्वास र आँट चाहिने । सायद वेदप्रसादको आत्मविश्वास र आँटले गर्दा यो प्रविधि प्रयोग गर्ने मौका डिल्ली जङ्गभन्दा १९ वर्ष कान्छो लखनउ पोलिटेक्निकबाट डिप्लोमा मात्र गरेका वेदप्रसादले पाउन सके सन् १९४४ मा । र, अर्को कुरा भर्खर भारतमा चालु भएको प्रविधि लगत्तै उनले नेपालमा ल्याए ।

सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण कुरा यो हो । सिभिल इन्जिनियरिङ कलेजमा नै गएर इन्जिनियरिङमा डिग्री गरेका अघिल्लो पुस्ताका र आफ्नो पुस्ताका पनि इन्जिनियरहरू थिए त्यतिखेर नेपालमा । त्यसमध्ये एक त नेपालको पहिलो इन्जिनियरिङ स्कूलमा सँगै पढाउने र त्यसको हेड मास्टर नै थिए कुलरत्न तुलाधर जो पछि सार्वजनिक निर्माण विभागको चीफ इन्जिनियर पनि बने । अर्को थिए ज्यानबहादुर प्रधान जो पछि हवाई विभागको महानिर्देशक बने । यस्तो हुँदा पनि यो निर्माण प्रविधि सुरु गर्ने काम वेदप्रसादका लागि नियति र समयले तोकिदियो ।

१२ वर्षदेखि जुद्ध शमशेर श्री ३ थिए । कहाँ देखें या के सुने, किन र कसरी हो उनको मनमा एउटा चाहना जागृत भयो । त्यो चाहना थियो सिमेन्ट ढलानको घर बनाउने । शासकले जे चाह्यो त्यो हुन सक्ने बेला थियो । कसले बनाउन सक्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर खोजे पहिले उनले । यसका लागि जति थिए इन्जिनियर नेपालमा तिनीहरू सबैलाई बोलाहट भयो सिंह दरबारमा । त्यति बेलाको श्री ३ बस्ने सिंहदरबारभित्र सर्वसाधारणले छिर्न पाउनु त्यो अहोभाग्य ठानिन्थ्यो । सिंहदरबार अगाडिको सडकसम्ममा सर्वसाधारणले हिँड्न पाउँदैनथे । मुन्तिर हिँड्ने बाटो छुट्टै थियो तिनको लागि । करिब आधा दर्जनभन्दा बढी इन्जिनियर जो थिए त्यति बेला तिनीहरूले मौका पाए सिंहदरबार भित्र छिर्ने । त्यसमध्ये सबभन्दा पाको इन्जिनियर डिल्ली जङ्ग थापा । उनी सेनामा कर्णेल थिए ।

बार्दलीमुनि अलि टाढा ती सबैलाई उभ्याइयो । ती सब डराएका छन् । वातावरण नै त्यस्तो थियो । बार्दलीमा बसेका महाराजबाट तल उभिएकाहरूलाई सोधनी भयो– ल भन, कसले बनाउन सक्छ एउटा सिमन्टीको घर ? सब नाजवाफ । एउटा अलि लामो नै निस्तब्धता छायो । अधैर्य भए जुद्ध शमशेर । अनि भने– होइन किन बोल्न नसकेको ? के तिमीहरूमध्ये कसैले पनि गर्न सक्दैनौ ? फेरि अर्को निस्तब्धता । सानो गल्ती भएमा या महाराजलाई सनक चढेमा सर्वस्वहरण र डाँडा कटाइदिने त मामुली कुरा थियो त्यति बेलाको समयमा । डराउनुपर्ने नै थियो काल ।

अन्ततः एउटा दुब्लो–पातलो श्याम वर्णको केटोले झुकेर भन्यो– सरकारको निगाह भए म गर्न सक्छु । जुद्ध शमशेरले पत्याएनन् र भने– यो बाहुनले के गर्न सक्ला र ? यसपछि छायो तेस्रो पटकको घना निस्तब्धता । विकल्परहित जस्तो बने जुद्ध शमशेर यस अर्थमा कि बनाउन कोही अगाडि नै आएनन् । हुनत उनले चाहेको भए एक वचनमा भारतबाट पनि इन्जिनियर बोलाउन सक्थे । त्यो निस्तब्धतालाई फेरि पनि जुद्ध शमशेरले नै चिरेर सोधे वेदप्रसादलाई हेरेर– सक्छौ तिमीले ? त्यो केटाले झुकेर फेरि बिन्ती चढायो– सक्छु सरकार । हो, आत्मविश्वासले भरिएको त्यो केटो थिए– वेदप्रसाद लोहनी । उमेर २९ वर्ष । 

घरमा बेलुका फेरि निस्तब्धता, लालटिनीको धमिलो उज्यालोमा । तर यो बेग्लै खालको थियो । महाराजको अगाडि भएको कुरा सुनेपछि वेदप्रसादको बाबु रुद्रप्रसाद सन्न भए । चिन्तित भए के बित्यास आउने हो भनेर । भर्खर पढेर आएको छोरो जसको अनुभव नै छैन यस्तो काम गरेको । डिल्ली जङ्गले आँट्न नसकेको काम यसले कसरी बनाउला सिमन्टीको घर ? संस्कृत मात्र पढेका रुद्रप्रसादले न के हो सिमन्टीको घर भनेको बुझेको थिए, न देखेका थिए कतै बनारस तीर्थ गर्न जाँदा पनि । त्यहाँ त ढुङ्गाका ठूला ठूला घरहरू थिए जसलाई कोठी भन्थे । गुरुज्यूको थियो यस्तो कोठी । र, राणाजीहरूको पनि । त्यो बनारस सहर जहाँ बसेर पृथ्वीनारायणले नेपाल एकीकरणको परिकल्पना गरेका थिए । 

निकै बेर घोरिएपछि रुद्रप्रसादले सोधे छोरा वेदप्रसादलाई– नानी, सक्छस् त गर्न यत्रो ठूलो राजाको काम । अनि भन्दै गए– हेर, तँमाथि मेरो भरोसा छ । आशीर्वाद सधैँ दिएको छु । तर खै ! कसैले आँट नगरेको काम गर्छु भनेर आइस् । राजाको हुकुम पनि भइसक्यो गर्नु भनेर । मनमा डर लागेको छ । काम त गर्ने पर्यो । विघ्न बाधा नपरोस् भनेर पूजापाठ लगाउँछु । वात्सल्यले भरिएको बाबुको कुरा चुपचाप सुनिरहेका वेदप्रसादले अब बाबु सँगको अदबसहित बिस्तारै बोले– बाउ, हजुरले चिन्तै लिनु पर्दैन । सक्छु म गर्न । त्यो ज्ञान छ ममा । मैले हासिल गरेको छु । हो, पहिलो चोटि गर्न लागेको तर कसरी गर्ने भन्ने मलाई राम्ररी आउँछ । छोराको आत्मविश्वासले भरिएको कुरा सुनेपछि गहिरो सास लिएर भने रुद्रप्रसादले– जा नानी सुत्न अब । अबेला भइसक्यो । यसपछि वेदप्रसाद भरेङतिर लाग्छन् आफ्नो कोठा भएतिर झर्न । 

बाबुलाई विश्वास दिलाएर आएका वेदप्रसाद ओछ्यानमा त आएर लडे तर सुत्न सकेनन् । ६० वर्ष काटिसकेको बूढो बाबुको चिन्तित अनुहारदेखि रहे त्यो अँध्यारोमा आफ्नो आँखा अगाडि । लालटिनको धमिलो उज्यालोमा उनले पहिलो पटक बाबुको आँखामा प्रस्ट देखेका थिए एउटा अचम्मको स्निग्धता । बाबु ज्यादै कडा तर आफूलाई मनग्य माया गर्ने कुरा उनलाई थाहा थियो । तर त्यो स्निग्धतामा मायाको विश्वरूप देखे उनले । अनन्त सूक्ष्म संवेदनाहरूले बनेको थियो त्यो । उनको मनले एकै पटक भन्यो– सिमन्टीको घर त अब बनि नै सक्यो । मनको त्यो प्रवाहले अझ भन्यो– मेरो बाबुको ती स्निग्ध आँखाहरूले हेरिरहेका हुन्छन् मेरा कामहरूलाई, मेरो सीपलाई, मेरो जाँगर र विवेकलाई । फत्ते नहुने त कुरै भएन ।

वेदप्रसादले कति इन्जिनियरिङ जानेका थिए त्यसमा छलफल हुन सक्ला । तर जति जानेका थिए त्यो अति राम्रोसँग जानेका थिए । आत्मविश्वासको साथ जानेका थिए, आफ्नै दुई हातले गर्न सक्ने गरी जानेका थिए । अरूलाई पनि सिकाउन सक्ने गरी जानेका थिए । आलोकाँचो थिएन उनको सिभिल इन्जनियरिङको ज्ञान । जान्ने मात्र होइन आफैँ काम गरेर सिक्ने उनको आदत थियो । उनी भन्थे– ‘मैले पहिले सिकाए कालिगड र मिस्त्रीहरू जम्मा पारेर, जसले न गिट्टी देखेका थिए, न डन्डी, न सिमेन्ट । विभिन्न व्यक्तिहरूलाई विभिन्न साजहरू बजाउन सिकाएर सिम्फोनीको सिर्जना गर्नु परेको जस्तो अवस्था थियो त्यो । यस क्रममा मैले निकै प्रयोग गरे, अजमाए पनि । आफैँ सिक्दै पनि गए । सिकाउने र सिक्ने क्रमसँग आबद्ध भएर बनेको हो सरस्वती सदन ।’ 

(आगामी शृङ्खलामा सरस्वती सदनको निर्माण पक्षसँग जोडिएका सिकाउने, सिक्ने, प्रयोग, परीक्षणका कुराहरूबारे छलफल गरौंला ।)