शिक्षामा ‘वसन्त’ ल्याउने ‘शिशिर’ चुनौती

मन्त्री हुनुभन्दा दुई दिनअघि दरमार्गको साम्स क्याफेमा शिशिर खनाललाई भेट्दा उनी करिब करिब शिक्षा मन्त्री बन्ने मनस्थितिमा पुगिसकेका थिए । शिक्षा क्षेत्रमा उनले गरेको छोटो तर महत्वपूर्ण योगदानलाई उनको दलले मात्रै होइन, अरु दलका नेताहरूले पनि नियालिरहेका थिए । जनतालाई धेरैभन्दा धेरै डेलिभरी गर्ने सोच बनाएको सरकारका लागि उनी शिक्षा सुधार्ने उपयुक्त पात्र नै थिए ।

छिनछिनमा बदलिने नेपाली राजनीतिको पासा उनको पोल्टामा पर्ला पर्ला जस्तो पनि थियो । ‘मन्त्री नभए पनि समितिमा बसेर राम्रोसँग काम गर्ने हो,” उनीसँग वैकल्पिक योजना पनि थियो । सायद यही वैकल्पिक योजनामा रमाउने आदतले नै उनलाई अमेरिकाको रहरलाग्दो जीवनशैली त्यागेर आर्थिक रूपमा ‘बेरोजगार’ (भन्नाले पैसा नआउने काम) हुँदा पनि खासै फरक परेको थिएन । नीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेका खनालका लागि शिक्षाको नीति, थिति र विधि बसाल्ने यो गतिलो अवसर पनि हो ।

शिक्षा क्षेत्र सुधार्नका लागि ठूलाठूला योजना होइन, सामान्य कुराबाट नै उनले सुरु गर्न सक्ने आधार छन् । नेपालमा शिक्षक र विद्यार्थी अनुपातको अवस्थालाई संयोजन गर्नका लागि पहिलो चरणमा विद्यालय मर्जको अभियानलाई कार्यान्वयन गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

अघिल्लो सरकारले अगाडि बढाएको विद्यालय मर्जका लागि वैज्ञानिक ढंगले अध्ययन (जसरी तुलसीपुरका विद्यालय मर्ज गरिएको थियो) गरेर कार्यान्वयनको चरणमा लैजानुपर्ने देखिन्छ । विद्यालय मर्जको अभियन्ता उनी स्वयम् भएको हुँदा पनि सार्वजनिक शिक्षा सुधारको महत्वपूर्ण कडीका रूपमा उनले यस कुरालाई अगाडि बढाउनुपर्ने आवश्यकता छ । यसरी विद्यालय मर्जका लागि ठाउँअनुसार विद्यार्थी संख्याको मापदण्ड बनाएर लागू गर्न सकियो भने भौतिक संरचना र शिक्षक अभावको समस्या एक हदसम्म समाधान हुन्छ । तर, व्यक्तिको इच्छा र राजनीतिक पहुँच स्थापित गर्नका लागि खोलिएका विद्यालय मर्ज गर्नका लागि उनले फलामको च्युरा नै चपाउने हिम्मत गर्नुपर्ने हुन्छ ।

नेपालमा जनताको मन जित्नका लागि धेरै ठूला योजना र काम गर्नुपर्ने अवस्था नै छैन । सामान्य सानातिना कुराहरूको संयोजनबाट पनि जनता खुसी हुन जानेका छन् । अर्को सामान्य तर महत्वपूर्ण कुरा भनेको समयमै पाठ्यपुस्तक विद्यार्थीको हातमा पुर्याउनु नै हो । साझा प्रकाशनको एकाधिकारलाई तोडेर विद्यार्थीहरूले विद्यालयमा भर्ना हुने दिनमा पुस्तक पाउन सक्ने अवस्था सृजना गर्नका लागि उनले भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने देखिन्छ । सामान्य लागे पनि सामुदायिक शिक्षा सुधारको सबैभन्दा जटिल समस्याका रूपमा यो विषय उठिरहेको छ ।

शिशिरले अमेरिकामा पढिरहँदा नेपालमा सामुदायिक शिक्षाको अवस्था कारुणिय थियो । कुनै वियोगान्त गीत जस्तो लाग्थ्यो उनलाई, गरिबहरूका लागि बनाइएका सामुदायिक विद्यालय । देश सुधार्नका लागि धेरै नारा बनेका थिए । योजना बनेका थिए । निकाय बनेका थिए । निकायमा बस्ने विज्ञहरू पनि थिए । तर विज्ञ उत्पादन गर्ने गाउँ विज्ञ बन्न सकेन । गाउँमा सजिलै भेटिने विद्यालय थिएनन् । विद्यालय भेटिए शिक्षक थिएनन् । शिशिरले यही समस्याको खाडललाई अवसर माने । अमेरिकाको सपना उनलाई फिक्का लाग्यो । नेपाल आए ।

गाउँगाउँमा गएर निःशुल्क पढाउने मनकारी शिक्षकको खोजीमा लागे उनी अनि खोले टिच फर नेपाल । देशैव्यापी सञ्जाल बनाएर टिच फर नेपाल अहिले फैलँदै गएको छ । सरकारले व्यवस्था गर्न नसकेका ठाउँमा त्यो पनि गणित, अंग्रेजी र विज्ञान विषयका शिक्षक व्यवस्थापन गर्छु भनेर कम्मर कस्ने शिशिर यति बेला त्यही सरकार बनेका छन् ।

नेपालमा सबैभन्दा बढी दबाब थेग्नुपर्ने कुरा भनेको राजनीतिक दबाब नै हो । जुन उनका लागि निकै सहज छ ।

अब उनले हिजो उठाएको आवाजलाई आज नीति बनाएर लागू गर्नुपर्ने बेला आएको छ । टिच फर नेपालको मोडललाई आत्मसात् गर्दै गिरीराजमणि पोखरेल शिक्षामन्त्री हुँदाका पालामा खुलेको स्वयंसेवक शिक्षकको दरखास्त फाराम खोल्ने साहस शिशिरले लिनुपर्दछ ।

तुलसीपुर उपमहानगरपालिकाको सल्लाहकारका रूपमा केही समय गुजारेका शिशिरले विकास गरेको तुलसीपुर मोडल देशैभर लागू गर्ने उनका लागि अवसर भएको छ । सामुदायिक शिक्षा सुधारको उनको अभियान सरकारको आँखाबाट धेरै टाढा थियो । केही धन हुने मनकारीहरूलाई साथमा लिएर उनले अभियान अगाडि बढाएका थिए ।

अब टिच फर नेपालको अभियानलाई मिनिस्ट्री अफ एजुकेसनको अभियान बनाउने अवसर उनले पाएका छन् । नेपालको शिक्षा क्षेत्रको अवस्था देखेर दिग्दार भएका एकथरी मानिसहरूले चिया पसलमा ‘यो मान्छेले पनि गर्न सकेन भने कसैले पनि गर्न सक्दैन’ भन्ने खालका आशावादी टिप्पणी हुन गरिरहेका छन् । यी टिप्पणीहरू शिशिरका लागि चुनौतीका पहाड हुन् । पहाडका गाउँ गाउँमा शिक्षक पुर्याएका शिशिरका लागि यो पहाड सहज हुने अपेक्षा छ ।

सार्वजनिक शिक्षा सुधारका लागि शिशिरले नै देखेको सपना भनेको विद्यार्थी र शिक्षकको तालमेल हुनु हो । तुलसीपुरमा उनले गरेको सबैभन्दा राम्रो काम भनेको नै शिक्षक र विद्यार्थी अनुपातलाई मिलाउनु हो । धेरै विद्यालय बनाएर शिक्षकको अभाव हुनुभन्दा सीमित विद्यालय बनाएर सबै  पूर्वाधारको व्यवस्था मिलाउनु महत्वपूर्ण कुरा हो । विद्यार्थीविहीन विद्यालयलाई मर्ज गरेर विद्यालय भएको विद्यालयमा जनशक्ति स्थानान्तरण गर्ने उनको अभियानले तुलसीपुरमा गतिलोसँग काम गरेको छ । समय हिजोको जस्तो छैन । आज गाउँगाउँमा बाटो पुगेको छ । बरु विद्यालयहरूलाई स्कुल बसको सुविधा प्रदान गरेर भए पनि मेघा विद्यालयमा जान सकियो भने सामुदायिक शिक्षा सुधारको एउटा बाटो फराकिलो हुने निश्चित छ ।

सामुदायिक विद्यालयको अर्को जटिलता भनेको सिकाइ उपलब्धि संकटपूर्ण अवस्था हो । उनले नै तुलसीपुरमा गरेको अध्ययनले सार्वजनिक विद्यालयमा कक्षा ८ मा पढ्ने विद्यार्थीले पनि राम्रोसँग अंग्रेजीमा मात्रै होइन, नेपालीमा पनि आफ्नो नाम लेख्न नसक्ने अवस्था थियो । सामान्य जोड घटाउ गर्नका लागि औला भाँचिरहेको अवस्था थियो । यसका अनेक कारण होलान् तर सामुदायिक विद्यालयहरूमा भएको सिकाइ उपलब्धि निकै संकटग्रस्त देखिन्छ । विद्यार्थीले जानेर कक्षा चढ्यो या नजानेर भन्ने कुराका बारेमा वस्तुनिष्ठ मूल्यांकनको अहिले अभाव देखिन्छ । विद्यार्थीलाई जान्ने बनाउनका लागि सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकहरूलाई परिचालन गर्नुपर्ने बलियो आवश्यकता छ । 

सामुदायिक विद्यालयलाई नजिकबाट नियालेको मात्रै होइन त्यसका कमजोरीलाई पनि तथ्यपरक ढंगले केलाएका कारण शिशिरमा विज्ञता हाबी नै छ । अहिले विज्ञता र नेतृत्वको संयोजन भएको छ । सबैलाई थाहा छ, परिवर्तन एकैपटक र एकै झोँक्कामा सम्भव हुँदैन तर परिवर्तनको सुरुवात भने अवश्य पनि हुन सक्छ । शिशिरका लागि सबैभन्दा सहजता भनेको उनलाई दबाब दिनका लागि उनको पार्टीको कुनै पनि भ्रातृ संगठन छैन ।

नेपालमा सबैभन्दा बढी दबाब थेग्नुपर्ने कुरा भनेको राजनीतिक दबाब नै हो । जुन उनका लागि निकै सहज छ । तर आफूलाई दबाब दिने संगठन नहुनु भनेको आफ्नो पक्षमा बलियो ढंगले आवाज उठाउने पक्षधरता भएको मान्छे गुमाउनु पनि हो । तथापि स्वतन्त्र पार्टीका लागि भ्रातृ संगठनको सबै काम जनताले गरिरहेका छन् । अर्थात् राम्रो  कुरामा कुनै पनि खालको समस्या उत्पन्न भएमा जनताले त्यसको खबरदारी गरिरहेका छन् ।

प्राविधिक शिक्षाको विकासका लागि स्थापना गरिएको सिटिइभिटी आफैँ थला परेको छ । प्रविधिले फड्को मारेर कहाँ गइसक्यो तर अहिले पनि ट्युबलाइट जोड्ने कुरा सिकाइरहेको छ । मध्यम खालको प्राविधिक जनशक्ति उत्पादन गर्ने संस्थाले बनाएको पाठ्यक्रमका कारण हरेक वर्ष बीचमै पढाइ छाड्ने विद्यार्थीको संख्या उकालो लागिरहेको छ । न त समयानुकूल पाठ्यक्रम परिमार्जन हुन सकेको छ, न त समयमै नतिजा प्रकाशन र परीक्षा नै सञ्चालन भइरहेको छ । यसरी साख गुमाउँदै गरेको सिटिइभिटीलाई सही गन्तव्यमा ल्याउनु उनका लागि चुनौती छ । प्राविधिक शिक्षालाई गाउँ गाउँ लैजाने नारा कत्तिको जायज छ ? गाउँ गाउँमा पुगेका प्राविधिक शिक्षालयहरूमा पढ्ने विद्यार्थीहरूले गतिलोसँग अभ्यास गर्न पाएका छन् त ? 

एकपटक पुनरावलोकन गर्नुपर्ने देखिन्छ । नेपालमा हरेक वर्ष विद्यालयहरूले लाइब्रेरी, ल्याब, भवन लगायतको निर्माणका लागि अनुदान पाइरहेका छन् तर किन विद्यार्थीले उपयोग गर्न सक्ने गरी निर्माण हुन सकेको छैन ? यसलाई केलाए भने मात्रै पनि गरिब जनताका केट्केटीले (शिशिरको भाषामा) गतिलो शिक्षा पाउने थिए ।

एउटा शिक्षा सुधार्छु भन्ने अभियन्तालाई देशले बलियो अवसर दिएको छ । सामाजिक सञ्जालमा पनि राइट म्यान राइट प्लेसको नारा घन्किएको छ । शिक्षामा वसन्त ल्याउन शिशिर चुनौतीहरू सजिलो बन्नेछ । अहिले सबैभन्दा बिग्रिएको क्षेत्र शिक्षा नै हो । र, अहिलेको क्याबिनेट हेर्दा शिक्षा मन्त्रालय सबैभन्दा योग्य पात्रका हातमा गएको देखिन्छ । यो अवसरलाई शिशिरले समाउनुपर्छ । अन्यथा, सानो गल्तीमा पनि ठूलो निराशा छाउनेछ ।

[email protected]