प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डले १० पुसमा देशवासीलाई गरेको सम्बोधनमा अब विश्वविद्यालयको पदाधिकारीमा राजनीतिक भागबन्डा नगर्ने बताए  । विश्वविद्यालयमा इमानदार र मेरिटोक्रेसीलाई ध्यान दिने भन्दै उनले भनेका थिए, ‘यसको सुरुवात त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाटै गरिनेछ ।‘

मुलुककै पुरानो र विद्यार्थी सङ्ख्याको हिसाबले ठूलो मानिने त्रिभुवन विश्वविद्यालय यतिखेर नयाँ उपकुलपति चयनको प्रक्रियामा छ । जसलाई समग्र विश्वविद्यालयको नेतृत्व तथा अभिभावक मानिन्छ ।

तिनकै छनोटमा पर्न विभिन्न व्यक्तिसहित ४३ जनाले दरखास्त दिएका छन् । दरखास्त दिनेमा बहालवाला उपकुलपति, पूर्व उपकुलपति, डिन, विभागीय प्रमुखदेखि पूर्व पदाधिकारी र प्राध्यापकसम्म छन् । राजनीतिक दल, नागरिक समाज, विद्यार्थी र सरोकारवाला निकायले यसमा विशेष चासो दिएर हेरिरहेका छन् ।

उपकुलपति नियुक्तिका लागि मापदण्ड बनाइएको छ । मापदण्डमा उपकुलपति नियुक्ति कतिको पारदर्शिता र निष्पक्षता रहन्छ त्यो भने समयले बताउँला । मापदण्ड र प्रतिस्पर्धाले दलका कोटामा आफ्ना उपकुलपति पठाउने योजना नबनोस् ।

किनभने उच्च शिक्षाले समग्र विकासका लागि मार्ग प्रशस्त गर्ने गर्छ । त्यसैले पनि यसमा दक्ष, योग्यता र अनुभवी नेतृत्वको खाँचो औँल्याइएको छ ।

त्रिविका सम्पूर्ण शैक्षिक संस्था तथा आंगिक क्याम्पस उपकुलपतिकै मातहतमा रहने गर्छ । त्रिविमा रहेर महत्वपूर्ण भूमिका र जिम्मेवारी बहन गर्नुपर्छ । विश्वविद्यालयको सबै निर्णय प्रक्रियामा उपकुलपतिको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ ।

नेपालभर उच्च शिक्षाको स्वरूप कस्तो बनाउने र यसले भविष्यमा कस्तो प्रभाव पार्छ भनेर एउटा बाटो पनि देखाउँछ । उपकुलपति पदका लागि आकांक्षी धेरै छन् । सबै प्रतिष्पर्धी उपकुलपति बन्न सक्दैनन् । प्रतिष्पर्धीमध्येबाट एक जना छनौट हुन्छन् ।  

त्रिविमा उपकुलपति समयमा नियुक्ति नुहुनुमा राजनीतिक खिचातानी मानिन्छ । दलले जसरी सरकारको प्रणाली सञ्चालनमा सिन्डिकेट लागू गरेका छन् । त्यसरी नै त्रिविमा उहिलेदेखि राजनीतिक दलले ठेकेदारी प्रथा लागू गरे ।

शैक्षिक संस्थामा वा समग्र देशको शिक्षा प्रणालीलाई नेतृत्व गर्ने ठाउँमा क्षमतावान मानिस पठाउनु भन्दा दलका आसेपासे पठाउने गर्दा त्रिविको शैक्षिक व्यवस्थापन भद्रगोल हुने गरेको छ ।

त्रिविका प्राध्यापक देखि हरेक तहमा राजनीतिक भागबण्डा हुन्छ । त्यसले समग्र शिक्षा प्रणालीमा असर गर्छ । दलका कार्यकर्ता र झोलेले सिधा प्रवेश पाउँछन् । शिक्षालाई सुधार्ने भन्दा खराब दिशामा लैजाने गरेका कयौं उदाहरण छन् ।

समयमा परीक्षा नहुँदा त्रिविमा रिजल्ट प्रकाशन हुँदैन । विद्यार्थीको वृत्ति विकासमासमेत असर गरेको छ । अघिल्लो तहको कक्षामा विद्यार्थीले सहभागी हुन पाउँदैनन् । पाठ्यक्रम समय अनुसार परिमार्जन नहुँदा विद्यार्थी पुराना विषयवस्तुमा अध्ययन गर्न बाध्य छन् ।

नेपालमा उच्च शिक्षाको अवसान हुँदैछ । उच्च शिक्षा हासिल गर्न दैनिक १ हजार देखि १५ सय विद्यार्थी विदेशीने गरेका छन् । जसले गर्दा नेपालको 'ब्रेन' वर्षेनी पलायन हुँदै गइरहेको छ ।

उच्च शिक्षा अध्ययन गर्न जानेलाई रोक्न विशेष भूमिका त्रिविले खेल्नुपर्छ । विभिन्न संकायमा उच्चस्तर तथा गुणस्तरयुक्त उच्च शिक्षा दिनुपर्छ भनेर त्रिविले अगुवाइ गर्नु जरुरी छ । त्यसको अगुवाइ आगामी उपकुलपतिले सुरुवात गर्नुपर्छ ।

त्रिविको कुलपति प्रधानमन्त्री र सह-कुलपति शिक्षामन्त्री  हुन्छन् । जहाँ यी दुवै पदमा राजनीतिक गन्ध आउने गर्छ । जबसम्म यस्ता पदमा राजनीतिक नेतृत्व रहन्छन् तबसम्म नेपालको उच्च शिक्षाप्रति कसैको लगाव हुन्न । उच्च शिक्षामा आशा भन्दा निराशा बढी रहन्छ ।

सन् १९५९ मा स्थापना भएदेखि नै त्रिभुवन विश्वविद्यालय नेपालमा उच्च शिक्षाको ज्योतिको रूपमा उभिएको छ । वर्षौंको दौडान, यसले असंख्य नेपाली युवाहरूको दिमाग र भविष्यलाई आकार दिँदै विशाल संस्थाको रूपमा विस्तार भएको छ । त्रिविले यात्रा सुरु गरे पनि गन्तव्य भेटेको छैन ।

त्रिविले एकल संकाय विश्वविद्यालयबाट धेरै संकाय र विषयहरू भएको फराकिलो संस्थामा विकसित भई उल्लेखनीय वृद्धि गरेको छ । यो विस्तारले चुनौतीहरू ल्याएको छ, विशेष गरी शैक्षिक अखण्डता र स्वतन्त्रता कायम राख्‍न विशेष योगदान पुर्‍याएको छ । तर दीर्घकालीन लाभदायक हुन भने सकेको छैन ।

त्रिविमा उपकुलपतिको भूमिका सधैं महत्वपूर्ण रहँदै आएको छ । यो अवस्था आउनुमा राजनीतिक प्रभावलाई सहजै मान्न सकिन्छ । यसअघिका नियुक्तिहरू योग्यता र क्षमता भन्दा राजनीतिक भागबण्डामा आधारित थिए ।

नियुक्तिमा मेरिटोक्रेटिक हुने उद्देश्य राखिए पनि त्यो सम्भव हुन सकेको छैन । मनोनयन प्रक्रिया बारम्बार राजनीतिक संरक्षणको सिकार हुँदै विश्वविद्यालयको स्वायत्तता र शिक्षाको गुणस्तरमा ह्रास आएको छ ।

भ्रष्टाचारको आरोपदेखि लिएर राजनीतिक नियुक्तिबाट त्रिविलाई प्रताडित बनाएको छ । जसले गर्दा त्रिविलाई भ्रष्टाचारको अखडा मान्न थालिएको छ । जसको परिणाम बेला-बेलामा विद्यार्थीले प्राध्यापकमाथि हातपात गरेका उदाहरणहरू छन् ।

यी घटनाहरूले विश्वविद्यालयको प्रतिष्ठामा मात्रै आघात पुर्‍याएको छैन, हजारौं विद्यार्थीहरूलाई असर गर्दै शैक्षिक कार्यक्रम पनि बिग्रिएको छ । उपकुलपति मनोनयनमा गैर राजनीतिक सम्बन्ध घोषणाको लागि हालैको जनादेशले एउटा उद्‍घोष गरेको छ । यतिका बेथिति किन त ? प्रश्‍न ज्यूँदै छन् । हामीसँग त्रिविलाई चासो लिएर उत्तर पनि उत्तिकै छ । लामो समयदेखि त्रिविको सम्भावनालाई बाधा पुर्‍याएको राजनीतिक हस्तक्षेपको चक्र तोड्न यो पर्याप्त छ ?

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको कुलपतिको हैसियतमा प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाललाई सुनौलो अवसर प्राप्त भएको छ । नेपालको उच्च शिक्षाको प्रमुख संस्थाको विरासतलाई पुन: परिभाषित गर्ने अवसर तपाईंको हातमा आइपरेको छ ।

अबको उपकुलपति योग्यता, योग्यता र दूरदृष्टिको आधारमा छनोट हुने कुरा सुनिश्चित गरेर नेपाली शिक्षामा परिवर्तनकारी युगको सुरुवात गर्ने शक्ति तपाईँमा छ । युवा, गतिशील प्रोफेसरको नेतृत्वमा नयाँ विचार, व्यावसायिक योग्यता र प्रभावकारी नेतृत्व रहन सक्छ । यस्ता नियुक्तिले त्रिविको प्रशासनिक र शैक्षिक वातावरणलाई पुर्नजिवीत गर्ने मात्र नभइ  राष्ट्रमा सशक्त सन्देश पनि दिनेछ ।

समग्र शैक्षिक क्षेत्रमा नवीन सन्देश प्रवाह हुने विश्‍वास गर्न सकिन्छ । खस्कँदो शैक्षिक अवस्था र गुणस्तरहीन शिक्षामासमेत राहत दिन सक्छ ।

त्यसैगरी, अब विदेशमा योग्यता र क्षमताले आफ्नो पहिचान बनाउन सफल भएका युवालाई एकपटक सम्झौँ है । उमेरमा ५० वर्ष कम भएका नेपाली युवाहरू विभिन्न मुलुकका प्रतिष्ठित विश्वविद्यालयमा प्राध्यापन गराइरहेका छन् । उनीहरूको क्षमता, ज्ञान र व्यवस्थापकीय क्षमता पनि अब्बल रहेको छ । जहाँ उनीहरूको कारण विश्वविद्यालयमा आकर्षण बढ्दो छ ।

विदेशमा आफ्नो कार्य दक्षता हासिल गरेर बसेकालाई यस्तो सुवर्ण अवसरमा किन नबोलाउने ? पलायन भएका ब्रेनलाई नेपाल भित्र्याउने यसलाई ठूलो अवसर मान्न सकिन्छ । तिनै युवाले बनाएको योजना र कल्पनाले आगामी २० वर्षसम्म मुलुकलाई गति दिन सक्ने शिक्षा र ज्ञान आर्जन गर्न सक्ने हुन्छन् । जसले गर्दा अहिले दौडिरहेको वर्तमानलाई भविष्यमा सुरक्षित गर्न सक्छ भन्ने आधारहरू देखाउन सक्छन् ।

त्यसैले गर्दा पनि यस पटक योग्यता र क्षमतालाई उचित स्थानमा पुर्‍याउने अहम जिम्मेवारी प्रधानमन्त्रीको काँधमा आएको छ । वर्तमान र भविष्य तपाईँसँगै आएको छ । सँगसँगै दौडिनेवाला छन् । वर्तमान जित भए भविष्य आफैँमा विजयको सुरुवाती मान्ने विन्दु मानिन्छ ।

शिक्षाविद् र विद्यार्थीहरूको नयाँ पुस्तालाई प्रेरित गर्ने उपकुलपति उच्च पद हो । जसले ठूलो प्रेरणा दिन सक्छ शिक्षा क्षेत्रमा । शिक्षा बिना मानिसको जीवन अपुरो हुन्छ भने जस्तै उपकुलपति योग्यता र क्षमताको आएमा त्रिविले गति लिन्थ्यो ।

त्रिविलाई विश्वव्यापी रूपमा प्रतिस्पर्धा गर्न र राष्ट्रको विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिने सशक्त संस्था बनाउनु पर्छ । त्रिविमा आगामी उपकुलपति पारदर्शी, योग्यतामा आधारित र अग्रगामी निर्णय गर्न सक्ने हुनुपर्छ ।  

कुलपति तथा प्रधानमन्त्रीलाई छनोट प्रक्रियामा पारदर्शिता तथा शैक्षिक सुधार र अखण्डतालाई अग्रसर गर्ने नेताका रूपमा स्मरण गर्ने अवसर प्राप्त भएको छ ।

विद्यार्थीका भावी पुस्ताले राजनीतिक स्वार्थभन्दा शैक्षिक उत्कृष्टताको पक्षमा उभिएका नेताको नाम सम्झनेछन् । छनोट तपाईँको हो, र अब समय हो। यो निर्णय गर्न नडराउनुहोस् । योग्यता र क्षमताको कदर हुन्छ ।