के हामी मानसिक स्वास्थ्य समस्या सामना तयार छौँ?

विश्वको कुल जनसंख्याको एक चौथाई जनसंख्याको आश्रयस्थल दक्षिण एसियाली देशहरू (अफगानिस्तान, बंगलादेश, भुटान, भारत, माल्दिभ्स, नेपाल, पाकिस्तान र श्रीलंका) मा मानसिक स्वास्थ्य समस्या व्यापक रूपमा छ। यहाँ १५  देखि २० करोड मानिसहरू व्यग्रता ( एनजाइटी), डिप्रेसन (अवसाद), बाइपोलार डिसअर्डर, आत्महत्याजन्य व्यवहार, अनेकथरीका फोबिया (डर) र सुर्ती/औषधि/मदिराको लतबाट पीडित छन्। डिप्रेसन, बाइपोलार डिसअर्डर, सिजोफ्रेनिया र अन्य मनोवैज्ञानिक विकारहरू, डिमेन्सिया, बौद्धिक असक्षमता र अटिजम जस्ता शारिरीक विकासका अशक्ततालाई मानसिक तथा स्नायुजन्य समस्यालाई विश्व स्वास्थ्य संगठनको मानसिक स्वास्थ्य ग्याप एक्शन प्रोग्राम (एमएचग्याप) भीत्र राखेको छ। यस क्षेत्रका आठ राष्ट्रहरूमध्ये, पाकिस्तानमा सामान्य मानसिक समस्याहरू सबैभन्दा बढी छ।

सम्भ्रान्तदेखि सामान्य मानिससम्म आमरूपमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूबाट ग्रसित छन्। कमजोर स्वास्थ्य पूर्वाधार र सुव्यवस्थित प्राथमिक हेरचाहको अभावका कारण रोगीको संख्या बढिरहेको छ र बिरामीहरूलाई कुनै सहयोग उपलब्ध छैन। मनोचिकित्सक र अन्य मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धित पेशाकर्मी र स्रोतहरूको अभाव छ। त्यसैले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू सम्बोधन हुन सकेको छैन र जोखिमयुक्त जनसंख्यामाथि ध्यान दिइएको छैन।

विवाह सम्बन्धी समस्या, ससुरालीका मानिसहरूको मनोवृत्ति र घरेलु हिंसाका कारण धेरै महिलाहरू डिप्रेसनको जोखिममा छन्। पाकिस्तानमा पोस्ट–पार्टम डिप्रेसन अर्को उपेक्षित मुद्दा रहेको  र यसको फैलावट दर २८–६३ प्रतिशत रहेको उल्लेख गरेको छ।

पुरुषहरूमाझ मानसिक स्वास्थ्य समस्याद्वारा पीडित हुनु अक्सर कमजोरीको लक्षण मानिन्छ। काम र घर परिवारसम्बन्धी तनाव, अवैध लागूऔषध र मदिराको प्रयोग, बाल्यकालको आघात एवं मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको पारिवारिक इतिहास पुरुषहरूमा डिप्रेसन गराउने कारकहरू हुन्। त्यसमाथि गरिबी, अशिक्षा र बेरोजगारीले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई झन जटिल बनाउँछ। लैंगिक हिंसा र मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू आपसमा सम्बन्धित छन्। शारीरिक दुर्व्यवहारमा परेका महिलाहरूको धेरै ठूलो हिस्सा (प्रतिशत) व्यग्रता ( एनजाइटी) र डिप्रेसन (अवसाद)को दुष्चक्रमा फस्दै गएको देखिएको थियो।

डिप्रेसनले युवादेखि वृद्धसम्म सबैलाई असर गरेको देखिन्छ। २०२० मा गरिएको अनुसन्धानले विश्वविद्यालयका ४२.६ प्रतिशत विद्यार्थीहरूलाई डिप्रेसनका लक्षणहरू देखिएको थियो। कराँचीबाट गरिएको जनसंख्याको विभिन्न उमेरसमूहमा आधारित अध्ययनले वृद्ध जनसंख्या (बीएमसी, २०१३) मा डिप्रेसनको उच्च (४०.६ प्रतिशत) रूपमा देखाएको छ।

मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामासमावेश  गर्दा धेरै गुणा फाइदा हुन्छ। मनोवैज्ञानिकहरूलाई प्राथमिक हेरचाह केन्द्रहरूमा राख्नुले प्रारम्भिक चरणमा मानसिक स्वास्थ्य आरोग्य तथा सहयोगको लागि लागत किफायती विधि प्रदान गर्नेछ। यसले समग्र जनसंख्याको पहुँचमा सुधार गर्नुका साथै दीर्घकालीन रोगका बिरामी र मृत्युदरलाई पनि कम गर्नेछ।

कोभिड-१९ संक्रमणका क्रममा र त्यसपछि मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूमा वृद्धि भएको उल्लेख गरिएको छ। लकडाउन (बन्दाबन्दी)को अवस्थामा समाजबाट एकान्त, अन्तर्राष्ट्रिय यात्रा प्रतिबन्ध तथा आर्थिक प्रतिकुलताले नयाँ समस्याहरूको आउनुका साथै व्यग्रता ( एनजाइटी) र डिप्रेसन (अवसाद) लाई झनै बढाएको छ। कोभिड१९ महामारीले कामको बढ्दो चाप, विरामी हुन सक्ने भय, आफूले हेरचाह गरेका बिरामी, सहकर्मी वा नजिकका व्यक्तिहरू गुमाउनु पर्दा स्वास्थ्यकर्मीहरू व्यग्रता ( एनजाइटी) र डिप्रेसन (अवसाद) अत्याधिक प्रभावित बन्न पुगे।

तनावले हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यलाई धेरै असर गर्छ। कहिलेकाहीँ यसलाई व्यवस्थापन गर्नु हाम्रो नियन्त्रण भन्दा बाहिर रहन्छ। हरेक पटक, हामी यसलाई आफ्नै बलमा सामना गर्न सक्छौं भनेर हामी सोच्छौँ । तर कहिलेकाहीं, यो सजिलो छैन। तनावसँग सामना गर्ने सन्दर्भमा, यसलाई पहिचान गर्न र मद्दत खोज्ने काम महत्वपूर्ण छ। सामना गर्ने सीपहरू सिक्नको लागि समुदायमा आधारित पारिवारिक चिकित्सकहरू, चिकित्सकहरू, परामर्शदाताहरू लगायत स्रोतहरूबाट मद्दत खोज्नुपर्छ। नयाँ सीपहरू सिक्ने, शोखको शैलीमा रुचि राख्ने र सक्रिय रहने जस्ता निश्चित रणनीतिहरूले उत्थानशीलता र सकारात्मक सोच विकास गर्न, आत्म–सम्मान बढाउन र मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्न मद्दत गर्न सक्छ। सबै भन्दा माथि,  ममता र परोपकारका साधारण कार्यहरूले मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्न, सकारात्मक भावनाहरू सिर्जना गर्न र राम्रो अनुभूति गराउने हर्मोनहरू  पैदा गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

सहयोगी परिवार, साथीभाइ र सम्बन्धहरूले व्यक्तिलाई आफ्नो पन र आफ्नो महत्वको भावना बढाउँछ। तपाईँका सकारात्मक अनुभवहरू बाँड्नाले तपाईँ र अरूलाई भावनात्मक समर्थन प्रदान गर्दछ।

प्राथमिक हेरचाहले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू अनुभव गर्ने व्यक्तिहरूको लागि सम्पर्कको पहिलो बिन्दू प्रदान गर्दछ। व्यवहार थेरापी, समग्र थेरापी आदि जस्ता मनोवैज्ञानिक उपचारहरूमा पहुँच सुधार गर्नाले मानिसहरूलाई उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्न, नकारात्मक विचारहरूसँग सामना गर्न र उनीहरूलाई सामान्य जीवनमा फर्कन मद्दत गर्दछ। मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूले दीर्घकालमा मधुमेह, शरीरमा रक्त प्रवाह र अक्सिजन आपूर्ति कम भई उत्पन्न हुने मुटु रोग र क्रोनिक अब्सट्रक्टिभ पल्मोनरी डिसअर्डर समस्याहरू साथमा निम्त्याउन सक्छन्। उल्टै मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएकाहरूमा दीर्घकालमा जटिल शारीरिक समस्या वृहद् रूपमा देखिने गरेको छ। मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्दा दीर्घकालीन/जटिल रोगहरू भएका व्यक्तिहरूमा समेत सुधार भएको पाइएको छ।

मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामा समावेश  गर्दा धेरै गुणा फाइदा हुन्छ। मनोवैज्ञानिकलाई प्राथमिक हेरचाह केन्द्रहरूमा राख्नुले प्रारम्भिक चरणमा मानसिक स्वास्थ्य उपचार हुन सक्छ तथा उनीहरूलाई सहयोगका लागि धेरै समय र पैसा लगानी गर्न पर्दैन। यसले समग्र जनसंख्याको पहुँचमा सुधार गर्नुका साथै दीर्घकालीन रोगका बिरामी र मृत्युदरलाई पनि कम गर्नेछ।

यसले बिरामीको स्वास्थ्य स्थितिमा सुधार गर्नुका साथै अस्पताल  र इमर्जेन्सी सेवामा रोगीहरुको चाप वा मानिसको भीड कम गर्न मद्दत गर्दछ। यो समग्र पहलले विरामीहरूलाई उनीहरूको दीर्घकालीन अवस्थाको स्व व्यवस्थापन  आत्म–व्यवस्थापनमा मद्दत गर्न सक्छ। व्यग्रता ( एनजाइटी) वा डिप्रेसन जस्ता सामान्य मानसिक स्वास्थ्य अवस्थाहरू पनि चाँडै नै निदान र उपचार गर्न सकिन्छ।

मानसिक समस्याहरू उपचार गर्न मिल्ने खालका छन्। रोकथाम, प्रारम्भिक पहिचान र प्रारम्भिक व्यवस्थापनमा केन्द्रित हुनुपर्छ। जनताको उपचार र हेरचाहमा पहुँच स्थापित हुनैपर्छ।

(पाकिस्तानबाट प्रकाशित हुने द न्युजमा छापिएको डा. अब्दुल जलील खान तथा डा. हिना जावेदको आलेखको भावानुवाद आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार)