पुस्ता हस्तान्तरण नहुँदा मौलिक संस्कृति संरक्षणमा चुनौती

ढोरपाटन (बागलुङ)- आजभोलि बागलुङ बजारमा दिनदिनै एउटा अचम्मको नाच देखिन्छ । बजारको चोक–चोक र गल्लीगल्लीमा केही मान्छे बाजा बजाउँछन्, केही झ्याली पिट्छन् त केही मुखुण्डोसँगै रङ्गीविरङ्गी कपडा लगाएर नाच्छन् । नाच्ने मान्छेको अनुहार मुखुण्डोले छोपिएको हुँदा चिन्न सकिँदैन । 

यस्तो नाच हेर्नेको बजारमा भीड देखिन्छ । साउने चर्तुदर्शीदेखि सुरु भएको उक्त नाच तीजको दिनसम्म नाचिन्छ । यसलाई नेवार समुदायले ‘लाखे नाच’ भन्छन् । हरेक वर्ष यसै समयमा नाचिने लाखे नाचमा खासमा आकर्षक र अनौठा दृश्य देख्न पाइन्छ । 

---

'पहिले–पहिले लाखे नाच्ने र बाजा बनाउनेको सङ्ख्या पनि ठूलो हुन्थ्यो । पछिल्लो समय निकै कम भएको छ,' स्थानीय ७३ वर्षीय मुकुण्ड शाक्यले भने, 'खासगरी नेवार समुदायले नाच्ने यस नाच कहिलेबाट सुरु भएको भन्ने यकिन छैन ।' करिब तीन सय वर्ष अगाडि काठमाडौँ, भक्तपुर, पाटनलगायतका स्थानबाट नेवार समुदाय बागलुङमा आउँदा उतैबाट यसको प्रचलन ल्याएका भन्ने गरिएको उनले बताए । उनका अनुसार बागलुङमा नेवारबाहेक अन्य समुदायले लाखे नाच्ने गरेको पाइँदैन । 

नेवार समुदायसँग सम्बन्धित उक्त नाचलाई बागलुङ शाक्य समाजले संरक्षण गर्दै आएको शाक्यले जानकारी दिए । नाच्ने तथा बजाउने कलाकार बजारमा टिकाउन नसक्दा लाखे नाच संरक्षणमा निकै चुनौती देखिएको उनको भनाइ थियो । 'केही समय अगाडिसम्म चतुर्दशीदेखि तीजसम्म दिनदिनै बजारमा नाच देखिने गरे पनि अहिले त्यत्ति देखिँदैन,' उनले भने, 'यसअवधि बाहेक विभिन्न मेला महोत्सवमा पनि नेवार समुदायले लाखे नाच प्रदर्शन गर्ने गर्छन् ।' 

पछिल्लो समय युवा पुस्ताले यस नाचप्रति चासो नदिँदा संरक्षण गर्न समस्या भइरहेको मुकुण्ड शाक्यले बताए । उनले आफ्ना पाका पुर्खाले जोगाउँदै आएको संस्कृतिलाई यहाँसम्म ल्याइ पुर्याउँदा निकै चुनौती भएको बताउँदै आफ्ना पालामा नाच्ने, बजाउने कलामा धेरै युवामा पुस्ता हुने गरेकामा अहिले नयाँ पुस्ताको सहभागिता हराउँदै गएको बताए । पुराना कला भएका व्यक्तिबाट नयाँ पुस्तालाई सिक्नका लागि शाक्य समाजले पहल गरेको भन्दै नाच संरक्षणका लागि बागलुङ नगरपालिकालाई आग्रह गरे पनि अहिलेसम्म कुनै सुनुवाइ नभएको शाक्यले गुनासो गरे । पुस्ता हस्तान्तरण भए लाखे नाच अझै दशकौँसम्म रहिरहने उनको भनाइ छ ।

'अहिलेसम्म शाक्य समाजले संरक्षण गर्दै आएको छ । खर्चिलो भएर होला निकै समस्या भइरहेको छ । अहिले एक/दुईजना युवा छन्, ती कतै गए भने नाच रोकिन्छ, मान्छे टिकाउन गाह्रो भयो, नगरपालिकासँग सहयोग माग्यौँ तर भएन,' शाक्यले भने, 'लाखे नाचको चार ताल हुन्छ, एउटा ताल लोप भइसक्यो, अहिले तीन तालमा मात्रै नाचिन्छ । अब क्रमैसँग ताल लोप हुँदै जान थालेका छन्, अन्य ठाउँको भन्दै बागलुङको नाच निकै उत्कृष्ट छ । यहाँको जस्तो मुकुण्डो कतै पनि लगाइँदैन । अबको मुख्य समस्या भनेको बजाउने र नाच्ने मान्छे कै अभाव हो ।'

स्थानीय लालचन्द्र राजभण्डारीले नयाँ पुस्ताले चासो नदिँदा लाखे नाच लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको गुनासो गरे । तीन/चार सय वर्षभन्दा अगाडिदेखि नाच्दै आएको अनुमान गरिए पनि यसको सुरु कहिले भएको भन्ने यकिन नभएको उनको भनाइ थियो । नेवार समुदायमध्ये पनि शाक्यहरूले लाखे नाच बढी नाच्ने प्रचलन रहेको राजभण्डारीले बताए । अहिले बजारमा नाचिने लाखे पहिलेको तुलनामा निकै कमजोर भएको उनको ठम्याइ थियो ।

'पहिलेका कलाकार निकै राम्रो नाच्थे, बाजाको ताल उस्तै राम्रो हुन्थ्यो, अहिले त नाच्ने, बजाउने नयाँ सिकारु इवा भएर होला पहिलाको जस्तो रमाइलो छैन,' राजभण्डारीले भने, 'बुढापाकाले जस्तो नाच्न र बजाउन जान्दैनन्, केही युवाले संस्कृति जगेर्ना गर्न खोजेका छन् । एक्लैको प्रयासले हुँदैन, स्थानीय सरकारले पनि कला, संस्कृति र पूरा सम्पदा संरक्षणमा ध्यान दिनुपर्छ ।'

बागलुङ नगरपालिकाका उपप्रमुख राजु खड्काले सदियौँदेखि मनाउँदै आइएका स्थानीय मौलिक कला, संस्कृति, मेला पर्व, परम्परा र वेषभूषाको संरक्षण एवं सम्वर्द्धन र प्रचारप्रसार गर्न नगरपालिकाले योजना बनाएको बताए । उनले केही समयमै नगर पर्यटन विकास समिति गठन गर्ने र त्यसमार्फत सबै संस्कृतिलाई पर्यटनसँग जोड्ने बताए । 

आगामी वर्षदेखि लोपोन्मुख अवस्थामा रहेका संस्कृति संरक्षणका लागि समुदायसँग सहकार्य गरेर तालिम तथा प्रशिक्षण दिएर नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने गरी काम थालिने उपप्रमुख खड्काले बताए । 'यस नगरभित्र थुप्रै कला संस्कृति, रीतिरिवाज र परम्परा छन् । त्यसमध्ये कतिपय हराउँदै गएका छन् । हराउँदै गएका संस्कृतिलाई कसरी संरक्षण गर्न सकिन्छ, नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरणका लागि के गर्न सकिन्छ भनेर योजना बनाउँदैछौँ,' उनले भने, 'यसका लागि बजेटको व्यवस्थापन गर्ने र सबैलाई पर्यटनसँग जोड्ने नीति बनाउँदैछौँ ।'

पर्यटनसँग जोडेर योजना अगाडि बढाउदा यस्ता परम्परा छिट्टै लोप भएर जाने सम्भावना घट्ने उनको भनाइ थियो । रासस