सन्  नब्बेको दशकमा अमेरिकाको कोर्नेल युनिर्भसिटीमा राजनीतिशास्त्रको अध्ययन सकेपछि हरि शर्मा राजनीतिशास्त्रबारे प्रवचन दिन विश्वको कुनाकाप्चा पुगिरहेका हुन्छन् । सार्कको कान्छो सदस्य मुलुक अफगानिस्तानमा तालिबानले सत्ता उलटपलटका घटना हुँदा उनै शर्मालाई सम्झियौँ । किनकि उनले त्यहाँ प्रवचन दिने मात्र होइन कि उनीसँगै अध्ययन गरेका र उनीबाट प्रशिक्षित व्यक्तिहरू उच्च तहमा कार्यरत छन् । अफगानिस्तानकै घटना सन्दर्भमा बुझ्‍न उनको निवासमा पुग्दा उनी अफगानिस्तानमा आफ्ना तिनै पुराना साथी र विद्यार्थीहरूसँग कोलाहलपूर्ण बस्तुस्थिति बुझ्दै थिए । कुराकानी हुँदै गर्दा अफगानिस्तानबाट फोन आयो, ‘हरि हाम्रो परिवारलाई सन्चै छ, अहिलेसम्म । तर यहाँको अवस्था राम्रो छैन । कैयन साथीहरू मुलुक बाहिर गए । म यही छु । बच्चाबच्चीको डर लागिरहेको छ ।’ शर्मा जवाफ फर्काउँदै थिए, ‘सुरक्षित रहनु भन्नु शिवाय अरु केही गर्न सक्ने अवस्था छैन ।’ त्यो अनौठो संयोग, अमेरिकी सेना फिर्ता, चीनको उपस्थिति र भारतको मौनतालगायत विषयमा केन्द्रित अफगानिस्तान र यो क्षेत्रको राजनीतिबारे उनै विद्वान शर्मासँग चन्द्रशेखर अधिकारीले गरेको संवाद :

अफगानिस्तानको पछिल्लो घटनाक्रमलाई कसरी हेर्नुभएको छ ?

---

अफगानिस्तानबारे कुरा गर्दा म अलिकति विगतमै जान चाहन्छु । किनकि मलाई खासगरी सन् २००६/००७ को समयदेखि अफगानिस्तान जाने-आउने मौका मिल्यो । अफगानिस्तानको क्याविनेट अफेयर्स कार्यालय, जसले सरकारका अंगलाई राष्ट्रपतिको कार्यालयसँग जोड्ने काम गर्छ । त्यहाँ मैले केही समय सहयोग गरे, केही सुधार र समन्वयका काम सुझाए । त्यो भन्दा पहिले सन् ८० को दशकमा अफगानिस्तानबारे भवानी सेन गुप्ताको पुस्तक आएको थियो, ‘दी अफगान सिन्ड्रोम : हाउ टु लिभ विथ सोभियत पावर’ । मैले त्यो पुस्तकमा अफगानिस्तानबारे पढेको थिए । तर भवानी सेन गुप्ताले पछि ‘अफगानिस्तान : पोलिटिक्स, इकोनोमिक्स र समाज’ लेख्‍ने क्रममा म पनि उनीसँगै थिए । जसले गर्दा आफगानिस्तान थप बुझ्‍ने, पढ्ने इच्छा जगाएको हो ।

म ८०को दशकमा चण्डीगढ पढ्दाका साथीहरूले गर्दा सन् २००६ पछि अलिक बढी आउजाउ भयो । दक्षिण एसियामा हाम्रो उपमहाद्विपमा जे/जति बाह्य शक्तिले आक्रमण गरे, जति उपनिवेश बनाए, यो क्षेत्रमा प्रवेशको बाटो अफगानिस्तान थियो । त्यही अफगानिस्तानको बाटो हुँदै आएका थिए । तर हामीले बिर्सनु के हुँदैन भने नेपाल यो क्षेत्रमा कसैको पोल्टामा गएन भने अफगानिस्तान पनि छिट्टै पश्चिमा पोल्टाबाट बाहिर आएको मुलुक हो ।

अफगानिस्तान आफैँमा रोचक र रोमाञ्चक मुलुक हो । भू-बनोट पनि फरक-फरक छ । अनि फरक संस्कृति र फरक मानिस त्यहाँ छ । जुन किसिमको संस्कृति छ र विविधता भएको देश छ । हरेक मानिसमा फरकपना देखिन्छ । त्यो मुलुक तीन दशकदेखि अशान्त छ । अझ भनौँ त्यो भन्दा अघिदेखि अन्यको नजर परेको छ । भू–राजनीतिको चपेटामा त्यो मुलुक परेको कतै छिप्दैन । अहिले पनि त्यो मुलुकमा के भएको हो भन्ने स्पष्ट हुन सकिरहेको छैन । 

अफगानिस्तानबाट अमेरिका फर्किएको छ । अमेरिकाका अघिल्ला राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पकै धारणालाई पछ्याउँदै जो बाइडनले अफगानिस्तानबाट सेना फिर्ता लगेका हुन् । त्योसँगै राजनीतिक वार्तामा आएको तालिबानले पुनः हतियारको दम्भमा सत्ता आफ्नो पक्षमा लिइसकेको छ । यो कोणबाट हेर्दा कताकति अमेरिकाले नजित्ने युद्ध भन्दै छाडेको त होइन ? भन्ने पनि छ । वा, यसमा तालिबानको धेरै भरोसा गर्दा उसले लत्तो छोडेको भन्ने अर्को तर्क पनि आएको छ ।

यहाँको दृष्टिकोणले त अफगानिस्तानमा अमेरिका चुकेको देखिन्छ नि ?

एक हदसम्म भन्नुपर्दा अमेरिकी जिल्लिएकै हो । कहिलेकाहीँ ठूला ठूला रिसर्च, अध्ययनहरू पनि त्यसै खेर जाने गर्छन्, क्षणभरमा हुने परिवर्तनले । अफगानिस्तानमा त्यस्तै भएको हो । अमेरिकाले तालिबानलाई विश्वास गर्‍यो । तर, तालिबानीमा राजनीतिक भोकसँगै हतियार पनि थियो । त्यही बलमा उसले आफूलाई अघि बढयो । मलाई अफगानिस्तानको राजनीतिमा ‘एकेडमिक इन्टरेस्ट’ थियो । मैले अफगानिस्तानका उच्च तहका अधिकारीहरूसँग भेट्ने अवसर पनि पाएँ । कैयन पटक छलफल गरे । कतिपय बेला त्यहाँको शासन सत्तालाई सुझाउने मौका पनि पाए । तर यसरी ह्वात्तै परिवर्तन हुने कुरा म आफूलाई नै विश्वास थिएन ।

अफगानिस्तानमा यसपटक भएको परिवर्तन र सजिलै एक समूहले सत्ता हत्याउनु भनेको राजनीतिक अध्ययनका लागि ठूलो विषय हो । हुन त, ८० को दशकमा स्वतन्त्रता आन्दोलनकारीसँग मेरो सम्बन्ध थियो । त्यो समय सम्बन्धमा रहेकाहरू कहाँ गए के गरे होलान् भन्ने लागिरहेको छ । वौद्धिकको पाटो एउटा हुन्छ भने अर्को वौद्धिकताको रूपमा गरिने आँकलन हुन्छ । त्यो आँकलन असफल भएको हो कि झैँ लागेको छ ।

बाहिरबाट शासन व्यवस्थाको सुधारका लागि पत्रकारलाई प्रशिक्षण दिने काम गरिएको थियो । विश्वविद्यालयमा पढाउने कार्य जारी छ । त्यसबाट म के बुझ्छु भने अफगानिस्तानको हकमा बाहिर भनिए जस्तो कठोर छैन । तर त्यहाँको संस्कृति धर्म र भेषभूषा फरक छ । रहन–सहन नै फरक छ । यद्यपि त्यहाँ ‘कल्चर्ड’ समाजको बाहुल्य छ । उनीहरू मर्कामा छन् ।

तर तालिबानले भित्रभित्रै तयारी गरेर आँट त जुटाएकै रहेछन् नि ?

हो, यस्तो अवस्थामा पनि तालिबानले आँट जुटाउनु साँच्चै अस्वभाविक छ । त्यहाँ उथलपुथल भएको छ । अनि समाजमा तालिबान भिजिसकेको देखिन्छ । कतै न कतै तालिबानले आफ्नो भूमिका प्रमुख बनाउँदै आएका रहेछन् । उनीहरूले वार्तासँगै तयारी गरेको देखियो । त्यो भेऊ अमेरिकी सेना वा अन्य गठबन्धनले नपाउनु साँच्चैको आश्चर्यपूर्ण देखिन्छ । हुन त, एउटा कुरा सम्झनुपर्छ, असरफ घानीले भनेका थिए, ‘यहाँ केही भए पनि त्यो ‘ब्लडसेड’ हुँदैन ।’ स्वभाविक रूपमा सत्ता हस्तान्तरण हुनेछ । तालिबान कुनै न कुनै रूपमा प्रमुख सहभागीका रूपमा आउन खोजिरहेका थिए । त्यही क्रममा उनीहरूले यो समयको सदुपयोग गरे । त्यसमा अमेरिकी सैनिक फिर्ता लौजाने भएपछि उनीहरूलाई बल मिल्यो । अमेरिकनको नेतृत्व मात्र हो, त्यहाँ अन्य मुलुकको सेनाको पनि उपस्थिति थियो ।

अमेरिकी गठबन्धन नेटोको निर्देशनमा काम भएका थिए । सबै मुलुकले सहभागिता जनाएका थिए । सुरक्षाका क्षेत्रमा भए पनि राष्ट्र संघ सुरक्षा परिषद्को निर्णयको आधारमा अमेरिका त्यहाँ गएको होइन । यद्यपि सहकार्यमा अमेरिका त्यहाँ गएको थियो । अन्य मुलुक अफगानिस्तानबाट पहिले गइसकेका छन् । अमेरिका मात्र ढिलो गरी फर्कन लागेको हो । विश्वविद्यालय बनाउने काममा भारतीयहरू नै थिए । भारतको त्यहाँ धेरै लगानी भएको छ ।

यसबारे अनेकन आँकलन हुन्छन् र फेल खान्छन् । भियतनाम युद्धमा ‘मनि’ र ‘माइन्ड’मा काम भएका थिए । ‘सफ्टवेयर’मा पनि काम भएको थियो । त्यहाँको राजनीतिक साधना जतिसुकै गरे पनि राजनीतिक चेतना आउन आवश्यक छ । त्यस्तै भएको हो, अफगानिस्तानमा पनि । राजनीतिक संरचनाको निर्माण माथिबाट भयो । तलसम्म त्यो स्तरको चेतना कायम हुनुपर्छ । अनि त्यहीबाट राजनीतिक नेतृत्व आउन आवश्यक छ । अफगानिस्तानको राजनीतिक दलबारे धेरैलाई थाहा छैन । अनि तालिबान पार्टीको रूपमा प्रवेश गरेर अमेरिका र चीनसँग वार्ता गर्न थालिसकेको अवस्था थियो । त्यही समयमा अमेरिकीहरू फर्केपछि उसले आफूलाई प्रस्तुत गर्‍यो, त्यही जनताको साहरामा ।

बाह्य हस्तक्षेपबाट राजनीतिक नेतृत्व परिवर्तन हुने र नेतृत्व आउने हुनाले अफगानिस्तान यो अवस्थामा पुगेको हो ?

यसमा कुनै शंका नै छैन । अफगानिस्तानको राजनीतिक ‘फरमेसन’ चाहिँ हामीले अन्य मुलुकबाट हेरेजस्तो छैन । त्यहाँ त्यत्रो संस्था निर्माण भयो । हुन त, त्यहाँ महिलासम्बन्धी धेरै सचेतना आएको देखिन्छ । अफगानिस्तानको नेतृत्व माथिबाट चयन भए । अर्थात्, भनौँ ठूलाले पञ्चायत राखेर नेतृत्व तोक्ने मुलुकमा यो प्रकारको असहजता हुने स्वभाविक झैँ देखिन्छ । यसको कारण हो, तल्लोस्तरसम्म राजनीतिक नेतृत्व पुग्न सकेको छैन । मार्सल रूस्तमको घर कति ‘ल्याबिस’ छ, त्यो हेर्दा नै स्पष्ट हुन्छ । सैन्य सरदारहरू कविलाको जस्तो हुन खोज्दैछन् । तर हुनुपर्ने जति राजनीतिक प्रजातन्त्र देखिँदैन ।

यहाँको सन्दर्भ पनि जोड्छु । मुलुक राजनीतिक वृत्तले नै नेतृत्व गर्ने हो । तर अफगानिस्तानमा कुनै पनि नेताले पार्टी मेरो हो भन्ने अपनत्व गराउने काम गरेका छैनन् । त्यहाँ पनि शासन संत्तामा नै सबैको ध्येय छ । राजनीतिक शिक्षामा विचार नपुगेको देखिन्छ । किनकि पछिल्लो पटक हामिद कारजायी पहिलो राष्ट्रपति कसरी बने, त्यो हेरौँ । समुदायको ठालुहरूको एसेम्ली (लोयजिर्गामा) अमेरिकाले टपक्क ल्याएर हमिद कारजायीलाई राखिदियो, त्यसलाई लोकतन्त्रको उदाहरणका रूपमा लिइयो । भलै चुनावको मञ्चन त भयो । पछि असरफ घानीको चुनावमा हेरौँ । त्यहाँ संघर्ष हुने देखियो । त्यसपछि अमेरिकाले के गर्‍यो दुई वटालाई ‘टाइअप’ गरिदियो ।

अमेरिकाले मिलाएको स्पष्टै छ । एउटालाई राष्ट्रपति र अर्कोलाई कार्यकारी बनाउने काम गरे । त्यसको अपनत्व आवश्यक थियो, तर उनीहरू अमेरिकी व्यवस्थापनमा नै परे । राजनीति ‘एवसेन्ट’ भयो । लोकतान्त्रिक ‘पलिटिक्स’ जमिनबाट नै आउनुपर्छ । राजनीतिलाई सजिव बनाउने काम अपनत्वले गर्छ । राजनीतिक नेतृत्वको स्रोत भनेको राजनीतिक दल नै हो । त्यसमा महिलाको स्थिति निकै जटिल थियो ।

यहाँले पटक-पटक अफगानिस्तानमा महिलाको साक्षरता र राजनीतिक चेतना बढेको कुरा गर्नु भएको छ नी ?

धर्म वा आदिवासीको कारण त्यहाँ महिला निकै समस्यामा थिए । अफगानिस्तानमा महिलाको स्थिति जटिल थियो । महिलाको सन्दर्भमा तालिबानले ध्यान दिओस् भन्ने नै छ । तालिबानले महिलाको अधिकार कसरी सुनिश्चित गर्छ भन्नेमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय हेरिरहेको छ । महिलाका विषयमा पनि सारा अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय तालिबानले होस् पुर्‍याओस् भन्नेमा नै छ र विगतमा पनि थियो । दोहामा चलेको वार्तामा समेत त्यो विषय पर्नु चानचुने होइन । त्यहाँ महिला शिक्षित हुँदैछन् । बाहिर विश्वमा गएर पढेर फर्केका महिला पनि छन् । नेतृत्व सम्हाल्न खोज्ने अवस्थामा महिला पुगिसकेको विषय राखेको हुँ । त्यहाँ उदाहरण दिन लायकको विषय यही रहेकाले पनि त्यसमा जोड दिएको हुँ ।

फेरि पुरानै प्रसंगमा फर्कौँ, हुन् त, अमेरिकाले दोहा वार्तामा धोका पाएको हो ?

अमेरिकाले सोझो ढंगले मात्र दक्षिण एसियालाई हेर्‍यो । आतंककारीलाई त्यही रूपमा हेर्यो । जसको फलस्वरूप उ त्यहाँबाट फर्कनु पर्‍यो । अमेरिका हटेपछि तालिबानले वार्तासँगै आफ्नो राजनीतिक उचाई बढाउँदै स्थानीयसँग सम्बन्ध बिस्तार गर्दै अघि बढ्यो । असरफ घानी ‘नेगोसियसन’ हुन्छ भन्दै थिए । तर उनीहरूको आत्मबल बढेर संकटमा नै पुर्‍याए । सत्ता कब्जा गरे । जसरी बर्लिन पर्खाल एक महिनाको घटनाक्रममा भत्किएको थियो । 

हामीले बिर्सनु के हुँदैन भने नेपाल यो क्षेत्रमा कसैको पोल्टामा गएन भने अफगानिस्तान पनि छिट्टै पश्चिमा पोल्टाबाट बाहिर आएको मुलुक हो ।

त्यसैगरी अफगानिस्तानमा पनि एक साताको विकासमा सत्ता कब्जा भयो । शीतयुद्ध होस् या चिनियाँ राजनीतिको अध्ययन नियाल्दा वौद्धिक बहस यसरी फेल खाएको देखिन्छ । सुरक्षासम्बन्धी अध्ययन गर्ने प्रक्रिया र दर्शनको विषयमा प्रश्न उठाउन सकिन्छ । र्यान्ड करर्पोरेसनले गरेको अध्ययन वर्लिन पर्खालमा त्यसै गयो । वर्लिन पर्खालसँगै भत्कियो त्यो पनि । त्यस्तै गरेर अफगानिस्तानमा पनि पुनर्निर्माणको नाममा काम पनि गरे । अध्ययन अनुसन्धानको आफ्नो महत्व होला राजनीतिको आफ्नै महत्व रहन्छ ।

अफगानिस्तानमा वा अन्य स्थानमा प्रजातन्त्र बचाइराख्‍न के गर्नुपर्छ होला ?

प्रजातन्त्र या लोकतन्त्र जे भनिए पनि त्यो छवि तय गर्न नियमित रूपमा आफूले पाएको समर्थनलाई जनतामाझ परीक्षण गराइरहनुपर्छ । त्यही हो लोकतन्त्रको सुन्दरता पनि । हामी नेपालमा बाहिरको पत्रिका पढ्ने हो, जसमा पर्याप्त सूचना प्राप्त गर्न सकिन्छ । हामी भारतीय मिडिया र पश्चिमा मिडिया सुनेर पढेर धारणा बनाउँछौँ । तर त्यसबाट मात्र पुग्दैन । अफगानिस्तानमा के भयो ? समयमा निर्वाचन भएको भए यस्तो अवस्था आउँदैन थियो ।  

यो क्षेत्रमा पर्ने राजनीतिक असर र बाछिटा के के हुन सक्लान् ?

त्यहाँको परिवर्तनले हाम्रो क्षेत्रमा प्रभाव पार्ने विषय भनेको राजनीतिक रुटको खोजी नै हो । त्यो खोजीमा कसले कसलाई कसरी प्रयोग गर्छ र मुलुकको अवस्था के हुन्छ भन्ने हो । यो सकारात्मक सन्देश दिन र बुझाउन सहज देखिन्छ । अनि अर्को पाटो राजनीकि रुट नहुँदा नेतृत्व कसले गर्छ भन्ने सन्देश पनि हो । यसको असर एकातर्फ छ अर्कातर्फ शिक्षा । 

तलिबान कहाँबाट आए ? उनीहरू कहाँ थिए ? कुन संसारलाई थाहा थियो र ? उनीहरू पकिस्तानको दक्षिणी सीमामा बसिरहेका थिए । पछि बिस्तारै काबुललाई पनि घेरा हाल्दै गएको छ । पाकिस्तानको बोर्डरबाट आफगानिस्तानलाई घेरा हाल्दै गएका थिए । पाकिस्तान पनि आफँै धार्मिक र आतंकवादको शिकार भएको मुलुक हो । पाकिस्तानले धान्न सक्छ यो परिस्थितीलाई ? ज्याउल हकको समयमा पाकिस्तानलाई अमेरिकाले प्रयोग गरेकै हो । ९-११ घटनापछि पनि पाकिस्तानलाई अमेरिकाले प्रयोग गरेकै हो । अफगानिस्तानमा सबैखाले ‘वाद’ हारेर फर्केका छन् । कताकता प्रश्न उठ्छ । इस्लामबाहेक अन्य भागेकै छन् । जसले अफगानिस्तानमा कब्जा गर्छ । त्यो मुलुक वा शक्तिले अफगानिस्तानलाई ‘लन्चिङ प्याड’को रूपमा उपयोग गर्छ । त्यहाँबाट आफ्नो चासोलाई लाद्ने काम गर्न सक्छ ।

राजनीतिक साधना जतिसुकै गरे पनि राजनीतिक चेतना आउन आवश्यक छ । त्यस्तै भएको हो, अफगानिस्तानमा पनि ।

उसले त्यही कारण तालिबानलाई जोगायो भन्ने छ । भारतको चासो पनि अफगानिस्तानमा छ । भित्री एसियामा जाने बाटो पनि त्यही हो, भारतका लागि पनि अफगानिस्तान मध्य–एसियाका लागि ‘लन्चिङ प्याड’ नै हो । चीन किन छ त्यहाँ भने उस (चीन र अफगानिस्तान)को बोर्डरमा ठूला माइनहरू छन् । कम्प्युटर चिप्स बनाउने माइनदेखि अन्य खानी छन् । चीनको मुस्लिम बाहुल्य क्षेत्रसँग जोडिएको छ । जसले गर्दा चीनको मुस्लिम बाहुल्यसँग अर्कै प्रकारको सम्बन्ध बनाउलान् भन्ने चासो चीनको छ । त्यहाँ सीधैँ पस्दा आफ्नो क्षेत्रको मुस्लिममा असहज हुन्छ । त्यसैले अफगानिस्तानमा चीन यतिबेला पनि पाकिस्तानसँग सहकार्य गरेर अघि बढ्छ । त्यसको बाछिटा हामी कहाँ पनि पर्छ ।

कस्तो बाछिटा पर्न सक्छ ?

अफगानिस्तानको भूगोलमा दक्षिणको ठूलो छिमेकी पाकिस्तान, पूर्वको ठूलो छिमेकी चीन । झट्ट हेर्दा अधिक मानिस यतिबेला अमेरिकासँग बेखुस छन् । अमेरिका यतिका वर्ष बसी त्यत्तिकै छाडेर गयो भन्ने आममानिसमा परेको छ । त्यो मन र विश्वसनीयता प्राप्त गर्न अमेरिकालाई त्यहाँ समय लाग्छ । त्यसमा अमेरिकी बोल्न सक्छन् झँै लाग्दैन । नैतिक शक्ति गुमाएको अवस्था छ । भारतका लागि झनै त्यहाँ असहज छ । न तालिबानसँग सम्बन्ध स्थापना गर्न सकेको छ, न चीन र पाकिस्तानसँग एक भएर साझा रणानीति लिएर गएको खण्डमा भारतलाई असहज पर्छ । उसले त्यो ‘इरिटेसन’ नेपाल अरु छिमेकीसँग देखाउन सक्छ । ...कसलाई कुटेर कसलाई तर्साउने भने झैँ ।

भारतले त्यतिबेला के गर्ला त ?

त्यो ‘इरिटेसन’मा परेपछि भारतले हामीतिर विभिन्न बाहाना पोख्छ । आइएसआई शिविर नेपालमा छ भन्न सक्ला । नेपालको सम्बन्ध पाकिस्तानसँग छ भन्ने जस्ता अनेक कुरा ल्याउन सक्छ । नेपालले भारतविरुद्ध कुनै काम गर्ने सम्भावना छैन । तर पनि उसले त्यस्ता कुरा उठाउन सक्छ । विगतमा वपन हरेक बैठकमा भारतले ‘आइएसआई’को कुरा उठाउँदै आएको हो । आइएसआईसँग जोडेर पूर्वप्रधानन्त्रीको नाम समेत छापेको छ, भारतले । 

अफगानिस्तानमा कुनै पनि नेताले पार्टी मेरो हो भन्ने अपनत्व गराउने काम गरेका छैनन् ।

अझ काश्मिरको कुरा झिकेर पाकिस्तान र चीन एक भएमा त्यो ‘इरिटेसन’ झन् बढेर जाने देख्छु । त्यसका असर हामी कहाँ पर्ने भनेको एक नाकाबन्दी नै हो, जब इरिटेसन बढ्दै जान्छ । पाकिस्तान र चीन एकातर्फ हुने वित्तिकै दुई न्यूक्लियर पावर एक हुन्छन् । त्यसमा भारत अल्मलिन सक्छ । हामी तीन न्यूक्लियर पावरले घेरिएका छौँ । भारत, चीन र पाकिस्तान । यसमा हामीले चासो दिन पर्छ ।

अन्य प्रभाव र अफगानिस्तानमा शान्तिपूर्ण अवतरण के होला ?

भारत–पाकिस्तान एक स्थानमा हुने वितिक्कै भारतमा ‘इरिटेसन’ बढेपछि हामी कहाँ प्रभाव पर्छ । भनिन्छ, साँघुरो ठाउँबाट हात्ती फर्कदा पनि असहज हुन्छ । किनकि ठूलो चिज बस्दा नि थिचिने डर, फर्कदा नि ठेल्ने काम हुन्छ । यस्तो अवस्थामा हामी सचेत हुनुपर्छ । सार्कको कान्छो सदस्य रहेको मुलुकमा यो अवस्था छ । तर सार्क सुनसान छ । भनौँ सार्क सुसुप्त छ । त्यसको भनिरहँदा त्यसको अध्यक्ष नेपाल नै हो ।

यसमा बोल्नु आवश्यक थियो । अफगानिस्तानमा त विस्तारै राजनीति फरक ढंगले अघि बढ्ने देखिन्छ । नागरिकमा आशा र पीडा दुवै देखिन्छ । कुनै उपाय नलागेर तालिबानसँग आत्मसर्मपण गरेको जस्तो अनुभव हुन्छ । अफगानिस्तानको क्षेत्रीय ‘अप्रोच’ नै भएन भन्ने भन्दा पनि हामीले पनि त्यहाँको राजनीति र घटनाक्रमबाट केही सिक्नुपर्छ । बाह्य शक्तिको आड क्षणभरलाई हुन्छ । तर राजनीतिक मैदानमा बसेर गर्ने विषय हो । भारतको प्रभावमा परेको सार्क उपयोगी बनाउने काम नेपाल स्वयंको पनि हो ।