१८ वर्षमा विद्यालय टेकेका शिक्षकको कथा

२०३७ सालको कुरा हो । म ७ वर्षको थिएँ । आमासँग उर्लाबारी, आइतबारे निवासी स्थानीय शिक्षक देवनारायण शर्माका घरमा गएको मलाई अहिले पनि प्रष्ट याद आउँछ । आमा कुनै कामले त्यता जाँदा म पनि पछिपछि लागेको थिएँ । देवनारायण सरका घरमा खरायो पालिएका थिए । र, कैयौँ दिनदेखि त्यहाँ खरायो हेर्न जाने मेरो इच्छा थियो । सिंह र खरायो तथा कछुवा र खरायोको कथा पढे पनि प्रत्यक्षरूपमा मैले खरायो देखेको थिइनँ ।

हामी पुग्दा पुरानो भुइँघर भत्काएर नयाँ बनाउने चटारो थियो । सुन्दर खरायोहरू दुबो खाइरहेका थिए । मैले त्यतिबेला प्रत्यक्ष थाहा पाएको थिएँ, खरायोहरू आफ्नो नाक र मुख खुब खुम्च्याइरहन्‍छन् । कालासेता अति आकर्षक खरायो हेरिसकेपछि भत्काइएको घरमा असरल्ल एक आल्मारी पुस्तकको चाङबाट एउटा पुस्तक झिकेर दिँदै सरले भन्‍नु भएको थियो, ‘ल, यो लगेर पढ !’

---

किताब थियो, हिन्दी भाषाको सचित्र सत्यकथा । देवनारायण सरले दिएको उक्त मोटो किताब च्यापेर त्यसदिन सायद निकै अदबसाथ आफ्नो घर पुगेको थिएँ, म । अलिक मोटो त्यो किताब निकै पछिसम्म पनि मसँगै थियो । कतिपटक त त्यो किताब मैले विद्यालय पनि लिएर गएको थिएँ । त्यसमा विभिन्‍न सत्यकथाका साथमा तदनुरूप स्केचहरू पनि थिए । हिन्दी पढ्‌न सिक्नुका अलावा म सिसाकलमले सादा कागजमा त्यस किताबका स्केचहरूको नक्कल पनि गर्ने गर्थेँ ।

एसएलसी दिएपछि मैले वेदप्रकाश शर्मा, विनय प्रभाकर, गुल्सन नन्दा, जेम्स हेड्ली चेजजस्ता लेखकका दर्जनौँ उपन्यास चबाएँ । सात वर्षको उमेरमा देवनारायण सरका हातबाट पाएको त्यो किताबको कन्टेन्ट जे भए पनि त्यसले भारत देश र हिन्दी भाषाबारे मेरो जीवनमा निकै गहिरो छाप छाड्यो । साहित्य एवं दर्शनपछि हिन्दी सिनेमाले मलाई जिन्दगीमा निकै आकर्षित गर्‍यो र प्रभावित पनि तुल्यायो ।

अर्कातिर त्यतिबेला गैरकानुनी मानिने म्याक्सिम गोर्की, अलेक्ज्यान्डर पुस्किन, कार्ल माक्र्स र लेनिनका विभिन्‍न पुस्तकसमेत घरमा हुन्थे । तर मलाई कम्युनिस्ट पुस्तकले खासै तानेनन् । तर गोर्कीका कथा पढ्‌न खुब मजा आउँथ्यो । मेरो घरमा पढ्‌ने कल्चर थियो । बुवा कट्टर कम्युनिस्ट ! लेखपढ नगरे कुटाइ खाइन्थ्यो । टिनएजमा चुरोट खाएको देखेर पनि नकुटेका मेरा बुवाले मलाई पढाइ उपर लापरबाही गरेबापत भने गोरुचुटाइ नै पेस गर्नुहुन्थ्यो । घरका कुना र सिलिङमा पहाडबाट ल्याइएका घँघरुका लठ्ठीहरू हुन्थे ।

बुवा भन्‍नुहुन्थ्यो, ‘राम्रो पढिनस् भने कुट्‌छु !’
तर म स्कुलका पाठहरूले वाक्क हुन्थेँ । अनि घरमा भएका कैयौँ पुस्तकहरूको दुरुह दुनियाँमा गोता लगाउँथेँ । कतिपय अवस्थामा म कुरा नबुझे पनि पढिरहन्थेँ । म बोलेर पढ्‌ने गर्थें । आज बुवाका मित्रसमेत रहनुभएका देवनारायण सरको कथा लेख्दै गर्दा आफैँलाई प्रश्न गरिरहेको छु- मलाई पढाएर के साबित गर्न चाहन्थे मेरा बुवा ? पढाइप्रति मेरा बुवाको किन त्यत्रो मोह ?

पत्रकारिता गर्न थालेको केही वर्षपछि मैले धेरै पटक भारत भ्रमण गरेँ । भारतका दूरदराजमा म यति धेरै घुमेको छु कि त्यहाँ मैले उधिन्‍न भ्याएका सत्यकथाहरू आजीवन लेख्दा पनि सकिँदैनन् । देवनारायण सरले दिएको उक्त पुस्तकबाट नक्कल गरिएका कतिपय स्केचको जस्तो चरित्ररसायन कालान्तरमा भारत घुम्दा मैले त्यहाँका अनेक गल्लीमा जम्काभेट भएका कैयौँ अनुहारहरूमा परावर्तित भएको महसुस गरेँ हुँला । मलाई हिन्दी यति प्रिय भाषा लाग्‍न थालेको थियो कि म केवल हिन्दी अभ्यास गर्नका लागि पनि भारतका गाउँगाउँ बरालिन्थेँ ।

बाल्यकालमा अवचेतनमा परेका कतिपय असरहरू मान्‍छेको जीवनमा पुनरुक्त हुन सक्छन् । असरहरू सकारात्मक वा नकारात्मक दुवै हुन सक्छन् । सकारात्मक असरले उल्लासमय सपनाहरू फलित हुन्‍छन् भने नकारात्मक असरले दुःस्वप्न मात्रै हात लाग्छन् । तर हरेक सिर्जनात्मक असरले चाहिँ कहीँ न कहीँ जिन्दगीलाई विधायक मार्गतर्फ नै अभिप्रेरित गर्ने गर्दछन् ।      

३६ वर्ष शिक्षण पेसा गरेर केही वर्ष अगाडि रिटायर हुनुभएका देवनारायण सरका घरमा अन्तर्वार्ता लिन जाँदा उहाँ गाईलाई कुटी काटिरहनुभएको थियो । कैयौँ दिनदेखि म उहाँको एउटा प्रोफाइल स्टोरी लेख्ने धूनमा थिएँ । र, यसपटक गाउँगाउँ घुमेर जीवनमा फेरि एकपटक रिपोर्टिङको ३६० डिग्री आयाम खोतल्न मलाई सघाइरहेको थियो, मंगलबारेको लियो बुढाथोकीले । मलाई इमानदार युवाहरूले मिडियाकर्म सिक्न खोज्दा औधी खुसी लाग्छ ।

समाजका हरेक तप्काका मानिसहरूले जीवनमा एकपटक पत्रकारिता पेसा गरेर हेर्नु अरे । विद्वानहरूले भनेका छन् कि जीवनमा एक पटक पत्रकारिताको अनुभव लिएकाहरूले आफ्नो बुध्दिमत्तालाई बहुआयामी तुल्याउन सक्छन् ।
मैले देवनारायण सरका घरमा पुग्‍नुअघि लियोलाई सल्लाह दिएँ, ‘आजको अन्तर्वार्तामा तिमीले पनि केही प्रश्न सोध्नुपर्ने हुन्‍छ ।’ सुनेर ऊ केवल मुस्कुराएको थियो ।

७८ वर्षे उमेरमा पनि कुनै युवाले जसरी काम गरिहनुभएका देवनारायण सरको जन्म गुल्मी जिल्लाको बाटाकाचौर भन्‍ने स्थानमा भएको थियो । १८ वर्षको उमेरमा ४ कक्षा पढ्‌न गुल्मीको उदय माध्यमिक विद्यालय जान थाल्नु भएका देवनारायण सरले २३ वर्षको उमेरमा एसएलसी उत्तीर्ण गर्नुभएको थियो । उहाँ पढाइमा हमेशा अब्बल रहनुभयो । ८ सम्म गुल्मीमा पढे तापनि ९ र १० कक्षा पढ्‌न उहाँ पाल्पा बस्नुभयो ।

यसपश्चात् आमा बिरामी भएका कारण उहाँ बाटाकाचौर फर्किनु भयो र आफैँले पढेको विद्यालयमा पढाउन थाल्नु भयो । अर्को वर्ष उहाँकी आमाको निधन हुन पुग्यो । एक्लो सन्तान उहाँको जीवनमा त्यसपछि केही नौला आयाम थपिए । उहाँलाई एउटा सुदूर भविष्यले सुदूरपूर्वमा आजीवन निवास गर्नका लागि बोलाइरहेको रहेछ । भाग्यले उहाँलाई मोरङ जिल्ला ल्यायो । जो उहाँको कर्मथलो नै हुन पुग्यो ।

जिन्दगीको कथामा कसरी मोड आयो भने, उहाँका काका २०२४ सालमा विराटनगरमा जागिरे हुनुहुन्थ्यो । काका बर्मातिर घुमेर विराटनगर आई बसोबास गरिरहनु भएको थियो । काकाकै सल्लाहमा आईए पढ्‌न देवनारायण सर विराटनगर आउनुभयो । महेन्द्र मोरङ कलेजबाट स्नातक उत्तीर्ण गरेपछि उहाँलाई शिक्षण पेसा गर्न २०२८ सालमा उर्लावारी झिकाइयो । त्यसो त आफैँले पढेको विद्यालयमा प्रधानाध्यापक दिन्‍छौँ गुल्मी नै आऊ भन्‍नेहरू पनि थिए । तर यतै उहाँको रस बसिसकेको थियो । स्कुलडाँडामा २०२५ सालमा काठको सामान्य टहरोमा स्थापना भएको राधिका प्राथमिक विद्यालयमा उहाँ पढाउन थाल्नुभयो । २०२९ सालमा नयाँ शिक्षा योजना लागू भएलगत्तै स्कुलडाँडाबाट उक्त विद्यालय हाटखोलामा बिस्तार भएपछि उहाँ त्यता जानुभयो ।

अर्को वर्ष उहाँ बीएड तालिमका लागि काठमाडौं जानुभयो । एक वर्ष तालिम गरेर फर्किएपछि राधिकामा अध्यापन जारी रह्यो । देवनारायण सरले लामो समय राधिकाको सहायक प्रधानाध्यापक भएर काम गर्नुभयो र २०६४ सालमा राधिकाबाटै अवकाश लिनुभयो । विराटनगर पढ्‌न आए यता उहाँ यहीँ हुनुहुन्‍छ । २०३२ सालमा आइतबारेभन्दा केही दक्षिणपट्टि किनेको जग्गालाई उहाँ अझै मलजल गरिरहनु भएको छ ।

आफूलाई चाहिने अनाज तथा सागसब्जीहरू उत्पादन हुन्‍छन् । दूध, दही, मोही खाने आदत पनि छ । गौसेवा गर्न मन लाग्छ । यसमा परिवारका सारा सदस्यहरूको उत्तिकै सहकार्य हुने गर्दछ । दुइवटी छोरीहरूको घरजम भइवरी नातिनातिनासमेत भएका छन् । जेठा छोराले बुवाको कामत र कारोबार सम्हालेका छन् । कान्‍छा नेपाल आर्मीका रिटायर्ड हुन् । उनी केही समय विदेश बसेर हाल घर आएका छन् ।

देवनारायण सरका दुवै छोराहरू यति मेहनती र संघर्षशील छन् कि शारीरिक श्रम पनि अत्यधिक गरिदिन्‍छन् । सायद सानैदेखि उनीहरू सही साँचोमा हालिएका छन् । एउटा शिक्षकको सन्तान भएर हुर्किनु त्यति सहज कहाँ हुन्‍छ र ? कडा अनुशासन विद्यालयमा मात्रै नभएर घरमा पनि लागू हुने गर्दछ । देवनारायण सरले आफ्नो घरमा सादा जीवन उच्च विचार र श्रम नै जीवनको धरोहर हो भन्‍ने भनाइलाई सार्थक तुल्याएको देख्न पाइयो । ७८ वर्षे उमेरमा पनि डटेर श्रम गर्नुले उहाँलाई हमेशा एक साधक र आदर्श शिक्षक मान्‍न सकिन्‍छ । नत्र मुखमा रामराम र बगलीमा छुरा बोक्ने ढोँगी मास्टरहरूको पनि हाम्रो समाजमा आजकल कुनै कमी होला र ? 

देवनारायण सरको अति नै साधारण र इमानदार व्यक्तित्वबाट प्रभावित नहुनेहरू यता बिरलै होलान् । विद्यालयको कार्यकक्षमा उहाँको नाम मुन्तिर लेखिएको हुन्थ्यो, बीए, बीएड । उहाँ त्यो जमानाको बीए, बीएड । निश्चय नै मलगायत अरु कैयौँ युवा विद्यार्थीलाई उच्च शिक्षा हासिल गर्ने प्रेरणा बन्‍न पुग्यो त्यो नेमप्लेट । आजभन्दा ४८ वर्षअगाडि त्यति उपाधि हासिल गर्न सक्नु नेपाल जस्तो देशमा पक्कै कठिन कार्य थियो । त्यो पनि गुल्मीको विकट गाउँको सामान्य परिवारबाट ।

देवनारायण सर तीन वर्षको हुँदा उहाँका बुवाको निधन भएको थियो । एक्लो सन्तान उहाँलाई आमाले हुर्काउनु भयो । १८ वर्षको उमेरसम्ममा उहाँले घरैमा रुद्री, चण्डी, वेद र कर्मकाण्डी शिक्षा आर्जन गर्नुभयो । १५ वर्षको उमेरमा उहाँको विवाह पाँच वर्षकी शारदा सुवेदीसँग हुन पुग्यो । उहाँका ससुरा नरनारायण निकट छिमेकी थिए । गफैगफमा विवाह गरिदिए । अन्तर्वार्ता गर्दा छेवैमा बस्नुभएकी शारदा गुरुआमालाई सोधियो, ‘त्यति सानैमा विवाह भएछ । विवाह भएको स्मरण छ ?’

सदाबहार मुस्कान कायम गर्दै उहाँले जवाफ दिनुभयो, ‘अलिअलि छ । बुवाले बोकेर डोलीमा राखेको अनि नयाँनयाँ लुगा लगाएको सम्झना छ !’ विवाहपश्चात् केही वर्ष उहाँ माइतमै बस्नुभयो । देवनारायण सर भने अध्ययनमा लाग्‍नुभयो । उहाँले बताएअनुसार उहाँमा सानैदेखि पढेर केही गर्छु भन्‍ने भाव अति प्रगाढ रूपमा व्याप्त थियो ।

राधिका माध्यमिक विद्यालय अध्ययन गर्दा हामीले कार्यालयमा बेलाबेला विभिन्‍न कारणहरूले उपस्थित हुनुपथ्र्यो । सहायक प्रधानाध्यापक देवनारायण सरको अलिक कम बोल्ने स्वाभावका कारण उहाँले हामीलाई हेर्दासमेत हामी डराउँथ्यौँ । उहाँ भूगोल पढाउनु हुन्थ्यो । आफूले भूगोल विषय नलिएका कारण मैले उहाँसँग पढिनँ । तर म उहाँको साधारण तर खरो स्वाभावबाट भने राम्रैसँग परिचित । उहाँलाई अन्तर्मुखी स्वाभावका एक प्रतिभाशाली व्यक्तित्व भनेर परिचय गराउन पाउँदा मलाई गर्व महसुस हुन्‍छ ।

प्रस्तुत कथाका लागि कुराकानी गर्न उहाँको आइतबारेस्थित घरमा अचानक पुग्दा गाईलाई कुटी काटिरहेको अवस्थामा भेटेपछि देवनारायण सरमाथि मेरो अध्ययनले के निचोड निकाल्यो भने उहाँ जन्मजात नै एक साधक हुनुहुँदो रहेछ ।  जस्तो कि आफ्नो पढ्‌ने तीव्र इच्छालाई उहाँले १८ वर्षका उमेरमा विद्यालय जान थालेर पनि अति लगनसाथ पूरा गर्नुभयो । १८ वर्षको उमेरमा ४ कक्षामा भर्ना भएपछि परीक्षामा उहाँ प्रथम हुनुभयो । अनि ५ कक्षा नपढी उहाँलाई ६ कक्षामा भर्ना गरियो । पढाइमा उहाँले हमेशा आफ्नो लगनशीलता कायम राख्नुभयो । एसएलसीमा ३२ नम्बरले फर्स्ट डिभिजन पुगेन ।

सरले सुनाउनुभयो, ‘म अलिक ढिलो लेख्थेँ । कतिपय प्रश्नहरूको उत्तर दिन भ्याउँदिनथिएँ । त्यसैले कहिलेकाहीँ परीक्षाहरूमा मेरो कम अंक आउँथ्यो । कति नै कोसिस गर्दा पनि केही प्रश्न छुट्न पुग्थे । एसएलसीमा मेरो १ सय २२ अंकको प्रश्न छुटेको थियो ।’

उहाँ सगौरव सुनाउनु हुन्‍छ, ‘मेरा गाउँका समकालीन साथीहरूले खासै पढ्‌न रुचि देखाएनन् । तर मलाई पढ्‌ने तीव्र इच्छा थियो । अनि मैले घुँडा धँसेर पढेँ । म कहिल्यै अनुत्तीर्ण पनि भइनँ । रुचि र लगनले कुनै पनि काम गर्दा असफलता झेल्नु पर्दैन रहेछ ।’

४६ वर्षको उमेरमा साइकल चलाउन सिकेका उहाँ अझै साइकलमा सयर गर्न रुचाउनु हुन्‍छ । भन्‍नुहुन्‍छ, ‘सिक्ने कुरामा मान्‍छे कहिल्यै बूढो हुँदैन !’ केही समयअघिसम्म उहाँ पथरी, मधुमल्ला र दमकसम्म पनि साइकलमा नै आवत्जावत गर्नुहुन्थ्यो । तर अहिले उहाँ साइकलमा त्यति टाढाटाढा जानुहुन्‍न । आइतबारे चोक जानुहुन्‍छ जहाँ अर्का अवकाश प्राप्त पुराना शिक्षक नन्दलाल सापकोटा, नरेन्द्र ढुंगानालगायत स्थानीयहरूसँग बसेर उहाँ चिया खानुहुन्‍छ । समसामयिक विषयमा कुराकानी गर्नुहुन्‍छ । अनि फेरि साइकल चढेर आधा किलोमिटर दक्षिणको आफ्नो निवास फर्किएर कामधन्दामा लाग्‍नुहुन्‍छ ।

आजकल उहाँ ज्यादा बजार डुल्नुहुन्‍न । यता उमेर पनि बढ्यो । उता राजमार्गमा ट्राफिकको चाप पनि बढेको छ । अनि बजारमा जनसंख्यासँगै मादक द्रव्यहरूको बिक्रीबट्टा पनि बढेकै छ । अब साइकलमा टाढाटाढा सयर गर्नु पहिले जस्तो सुरक्षित कहाँ ?

अलिक घुँडा दुख्छन् । अरू रोग छैन । आँखा, कान ठीक छन् । छोराछोरीहरू आआफ्नो मुकाम सम्हालेर बसेका छन् । नातिनातिनाहरू आँगनमा खेल्छन् । कुनै कुराको कमी छैन । जिन्दगी अविच्छिन्‍न प्रवाहित छ । एउटा जिन्दगी अस्ताउने क्रमसँगै अन्य नवीन जिन्दगीहरू उदाएका छन् । अनि कति जिन्दगीहरू उदाउने क्रममा छन् । सायद यो नै अस्तित्वको शतत् प्रवाहको गुढ रहस्य हो र प्राणीहरू यसै प्रवाहमा समाहित छन् । अनि प्राणीहरू त्यहाँ आबध्द पनि छन् ।

एउटा कट्टर कम्युनिस्ट शिक्षकको सन्तान हुनु पक्कै सहज थिएन

‘जिन्दगी के हो ?’ सरलाई सोधियो । दृढ निश्चयी दृष्टिपात गर्दै उहाँले भन्‍नुभयो, ‘विभिन्‍न दृष्टिकोणले जिन्दगीलाई परिभाषित गर्न सकिन्‍छ । हामीजस्ता साधारण मानिसले भौतिक र आध्यात्मिक दुवै पक्षहरूलाई मिलाएर लैजान सक्नुपर्छ । जन्म लिए पछि मर्नै पर्छ । यो प्राकृतिक नियम हो, त्यसबीचमा राम्रो कर्म गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ । मान्‍छेले सदा आफ्नो इतिहास निर्माण गर्नेतिर लाग्‍नुपर्छ । कुनै पनि कामलाई अथाह रुचि र लगनका साथ गर्न सक्नुपर्छ ।’

देवनारायण सरले अनेक हजुरबुवालाई मात्रै होइन, तिनीहरूका नातिनातिनालाई समेत पढाउनु भयो । कुनै शिक्षकलाई कति विद्यार्थीहरू पढाइयो भनेर सोध्नु यदाकदा गलत पनि हुँदो हो । तर उहाँलाई सोधियो । उहाँको जवाफ थियो, ‘यति जनालाई नै पढाइयो भनेर तथ्यांक राखिएन । तर हजारौँलाई पढाइयो । तीन पुस्तालाई पढाइयो ।’ ‘हाम्रो शिक्षापध्दति प्रायोगिक छैन । सीपमूलक छैन । खाली रट्ने मात्रैले त केही भएन नि ?’ सरसमक्ष थप प्रश्न पेस गरियो ।
उहाँको गहन जवाफ थियो, ‘हो, शिक्षा व्यावसायिक र सीपमुखी हुनु जरुरी छ । पाठ्यपुस्तक रटाएर मात्रै हुँदैन । सरकारले पनि सबैलाई देशकाल सुहाउँदो व्यावहारिक शिक्षा दिनुपर्छ । कोही आफ्नो इच्छाले सैध्दान्तिक अध्ययनमा जान चाहन्‍छ भने उसलाई त्यता जान दिनु पर्छ । नत्र समग्र शिक्षा प्रायोगिक, सीपमूलक र व्यवहारमुखी हुनु अत्यन्त जरुरी छ ।’

नयाँ शिक्षा लागू भएको आज ४८ वर्ष बितिसक्दा पनि नेपालमा शिक्षाको गुणस्तर अपेक्षाकृतरूपमा उकालो लागेन । पढाइमा अत्यधिक रुचि हुने केहीले घुँडा धसेर पढेर उच्च शिक्षा हासिल त गरे होलान् । तर समग्रमा यो शिक्षा प्रणालीले नतिजा राम्रो दिएन । आज मुलुकमा पैसाका लागि अपराधसमेत गर्ने एउटा निकै ठूलो जमात छ । प्रमाणपत्रहरूको यहाँ किनबेच हुन्‍छ । मुलुकमा समूह अपराध फस्टाएको छ । यहाँ एउटा प्रश्न उठाइदिन मन लाग्छ, पढेर बाठो भइटोपलेर मुलुक र जनतालाई नै लुट्ने हो भने यति धेरै खुलेका शिक्षण संस्थाहरूको के मतलव ? कि यी शिक्षित सैतानहरू उत्पादन गर्ने लाइसेन्स होल्डर श्वेतपोश अपराधी हुन् ?
‘नयाँ शिक्षा योजना सफल कि असफल ?’ तत्कालका लागि यो प्रश्न सोध्नु जरुरी लाग्यो ।

जवाफ यस्तो आयो, ‘असफल नै भन्‍नुपर्छ । रटेका भरमा पढिएका पाठहरूले जिन्दगी बदल्न सक्दैनन् । जेसुकै पाठ पढाए पनि त्यो व्यवहारमुखी र समयसापेक्ष छैन भने त्यसले राम्रो नतिजा दिँदैन । दिएन पनि ।’ सरले थप अवगत गराउनुभयो, ‘जस्तै नयाँ शिक्षा लागू हुनुपूर्वको अंग्रेजी विषय हामी साहित्य सिक्ने हेतुले पढ्थ्यौँ । नयाँ शिक्षा लागू भएयता अंग्रेजी विषय केवल भाषा सिक्ने हेतुले पढिन्‍छ । समग्रमा पाठ्यक्रम र पढाइको स्तरमा ५० प्रतिशतले ह्रास आएको छ । उपदेशमूलक शिक्षा पनि त्यति उपलब्ध भएन । नैतिक शिक्षा पढाएर मात्रै हुँदैन । आचरण बदल्ने शिक्षा चाहिन्‍छ । अहिले यहाँ व्याप्त शिक्षाले पण्डितहरू त उत्पादन भए । तर ज्ञानी पुरुषहरू उत्पादन भएनन् । यस्तो शिक्षाले बुध्द जन्माउन सकिँदैन । यस्तो शिक्षाले बढी त यन्त्रहरू नै पैदा हुने गर्दछन् ।’

सरका कुराहरू सुन्दा मस्तिष्क निकै तेज घुमेको अनुभूति भइरहेको थियो । उहाँकी नातिनीले ल्याएको मेथी फ्लेवर आउने दूधचियाको स्वाद लिँदै म केहीबेर मौन भएँ । नजिकै चुपचाप बसिरहेको लियोलाई मैले पलभर गढेर हेरेँ । निकैबेरदेखि ध्यानपूर्वक हाम्रो संवाद सुनिरहेको उसले अब सुरु हुने मनशाय देखायो । उसले देवनारायण सरलाई नेपालको राजनीतिबारे केही प्रश्न सोध्यो । लियोको सेल्फस्टिम बढेको देखेर मलाई निकै खुसी लाग्यो ।

सरले सहस्‍न जवाफ दिनुभयो, ‘पहिले राजनीतिक माहोल निकै क्रान्तिकारी थियो । डटेर पञ्चायती व्यवस्थाको विरोध गरियो । तर अहिले बुझ्दा त्यो सब गलत गरिएछ । किनभने, विरोध व्यवस्थाको होइन विकृतिहरूको मात्रै हुनुपर्ने हो । व्यवस्था जुनसुकै आओस् त्यसको सञ्चालकले चाहिँ मुलुक र जनताका लागि काम गर्नु पर्‍यो । सत्ता उल्ट्याउनुभन्दा भएकैलाई सुधारेर लैजाँदा राम्रो हुन्‍छ । पञ्चायती व्यवस्था मासेर अहिले गणतन्त्र आएर के भयो त ? अहिले त त्यही पञ्चायती व्यवस्थाभन्दा पनि झूर भएर गयो । झन भद्रगोल छ अहिले यहाँ । त्यसैले मलाई त के लाग्छ भने, व्यवस्था जुनसुकै आओस् त्यसलाई सञ्चालन गर्नेहरू सही नभएसम्म केही हुँदैन ।

त्यसैले जनता र मुलुकको हितमा काम गर्ने तानाशाह आजको आवश्यकता हो । यो भोट दिएर, नेता चुनेर, सत्तामा पुर्‍याएर केही पनि राम्रो भएन । बरु झन् डाँवाडोल भएको छ । त्यसैले यहाँ तानाशाह चाहिन्‍छ । यहाँ लामो समयका लागि अब एकलौटी शासन चाहिन्‍छ । राजा फ्यालेर सत्ता हातमा लिएका नेताहरूले मुलुकलाई झन् बर्बाद तुल्याएका छन् । त्यसैले नेपालको राजनीतिक भविष्य अन्धकारमय छ । यहाँ दिल्लीका दास र दलालहरू मौलाएका छन् । सत्ताको साँचो विदेशी दलालहरूबाट नखोसेसम्म हामी पराधीन नै रहिरहनेछौं ।’

कम्युनिस्ट विचारधाराका पक्षधर उहाँ विराटनगर पढ्दादेखि नै अनेरास्ववियुमार्फत विद्यार्थी राजनीतिमा लाग्‍नुभएको थियो । जीवनमा हमेशा एक सचेत नागरिकको भूमिका खेल्नु भएका देवनारायण सर अहिलेको राजनीतिक परिदृश्यबाट बिल्कुलै सन्तुष्ट देखिनु भएन । तर पनि उहाँका आँखाहरूमा अवसाद पढ्‌न सकिएन । बरु उहाँका आँखाहरू सदा झैँ देखिन्थे, दृढ निश्चयी !

सरले युवा पुस्तालाई सन्देश दिँदै भन्‍नुभयो, ‘राम्रो काम गर । भरपुर मेहनत गर । जुनसुकै काम पनि लगनशील भएर गर । मान्‍छेले आफ्नो इतिहास कायम गर्न सक्नु पर्छ । जिन्दगीमा प्रशस्तै उदाहरणीय कामहरू गरेर देखाउनु पर्छ । राम्रो काम गरेपछि इतिहास स्वतः कायम हुन्‍छ ।’

यस्ता कुराहरू सुन्दै गर्दा मलाई अचानक मेरा बुवाको याद आयो । किनभने मेरा बुवाका मन्त्रहरू पनि भर्खरै देवनारायण सरले बताए जस्तै हुन्थे, अत्यन्तै ऊर्जाशील र प्रेरणादायी । मेरा बुवाले पनि लामो समय राधिकामा पढाउनु भएको थियो । जाँदाजाँदै मैले सरलाई १४ वर्षअघि शरीर छाड्‌नुभएका आफ्ना प्रातः स्मरणीय बुवाबारे एउटा प्रश्न सोध्न भ्याएँ, ‘मेरा बुवालाई कसरी जान्‍नुहुन्‍छ ? केही सम्झना ?’
 
उहाँले मेरा आँखामा आफ्नो शक्तिशाली दृष्टि फ्याँक्दै भन्‍नुभयो, ‘दुर्गाजी एक निडर व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । गलत कुराहरूको जुनसुकै अवस्थामा पनि डटेर विरोध गर्नुहुन्थ्यो । भोलि परिणाम के होला भन्‍ने प्रवाहै नगरी उहाँ विकृत्ति र विसंगतिहरूका खिलाफ आवाज उठाउनुहुन्थ्यो । उहाँ यति तर्कपूर्ण हिसाबले आफ्ना कुराहरू राख्नुहुन्थ्यो कि सुन्‍नेहरू नै काम्थे !’

देवनारायण सरका कुराहरू सुनेर मेरो शरीरमा काँडा उम्रिए । मनमनै मैले आफ्ना बुवालाई स्मरण गरेँ । साँच्चै नै अनुशासन भंग भएको देख्नुपर्दा मेरा बुवामा साक्षात् दुर्गा सवार भए जस्तो लाग्थ्यो । एउटा कट्टर कम्युनिस्ट शिक्षकको सन्तान हुनु पक्कै सहज थिएन । साँझ पर्न थाल्दै थियो । देवनारायण सर र उहाँको ऊर्जाशील परिवारलाई हार्दिक नमन गरेर लियो र म स्कुटीमा आइतबारे चोकतर्फ हुइँकियौँ ।