‘म आफूलाई कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्रीभन्दा जनताको प्रधानमन्त्री भनेको मन पराउँछु ।’ यो वाक्य मनमोहन अधिकारीले पुस २०५१ मा उहाँ भर्खर सत्तासीन भएका बेला एकजना चिनियाँ उच्चपदस्थ व्यक्तिलाई सम्बोधन गर्दा भन्‍नुभएको थियो । यसले उहाँको विनम्रता र फराकिलो मानसिकतालाई झल्काउँछ । उहाँको नौ महिने प्रधानमन्त्री काल हालैको समयमा भएका नेतृत्वहरूमध्ये उहाँलाई एक तहमाथि राखेर हेर्नुपर्ने कारणसमेत यसले प्रस्ट्याउँछ । प्रसंग चलेको २०५१ पुस काठमाडौँको वीरेन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्रमा आयोजना गरिएको अन्तर्राष्ट्रिय पर्वतीय कृषि सम्मेलनको हो ।

छ महिना अगाडि नै इसिमोड र एफएओको संयुक्त आयोजनामा यो सम्मेलन हुने तय भएको थियो । सोहीअनुसार तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई सम्मेलनको उद्घाटन गरिदिन अनुरोध गरिएको थियो । उहाँको स्वीकृति आएपछि सबै सहभागीलाई सोही अनुसारको निम्तो पनि गएको थियो ।

---

यसमा सहभागीहरू हिमालय क्षेत्रका चीन, भारतलगायत एसियाली मुलुक, एन्डिज क्षेत्रका दक्षिण अमेरिकाली मुलुक, आल्पसका युरोपेली मुलुकलगायत विभिन्‍न हिमाली मुलुकहरूको संलग्नता थियो । आफ्नो पार्टीभित्र ३६ सांसदले विरोधको स्तर उठाएपछि प्रधानमन्त्री कोइरालाले अचानक संसद् भंग गरी नयाँ चुनावमा मुलुक होमिएको थियो, मंसिर २०५१ मा । तर उहाँको पार्टीले चुनावमा अप्रत्याशित हार व्यहोर्नु पर्‍यो । ८८ सिट लिएर एमाले सबभन्दा ठूलो पार्टी बन्‍न सफल भयो । र, मुलुकमा सर्वप्रथम कम्युनिस्ट नेता मनमोहन अधिकारी प्रधानमन्त्री बन्‍नुभयो । 

यसरी भर्खरै प्रधानमन्त्री पद बहाली भएकाले उहाँको कार्यव्यस्तता र चाप हुने नै भयो । यस्तो अवस्थामा उहाँको पद बहाली भएको करिब एक हप्तापछि इसिमोडको तर्फबाट उहाँलाई भेट्न म सिंहदरबार पुगेको थिएँ । म पुग्दा उहाँको सचिवालयका एक जना मात्र सदस्य (सायद चन्द्र सुवेदीजी) त्यहाँ हुनुहुन्थ्यो । केही समय पर्खेपछि प्रधानमन्त्रीज्यू अफिस आइपुग्‍नु भयो । स्वाभाविक रूपमा उहाँ पुग्‍नासाथ उहाँको टोली र उहाँलाई भेट्न खोज्‍ने मानिसहरूको ठूलो डफ्फा त्यहाँ देखियो ।

सुवेदीजीको सेड्युलअनुसार सर्वप्रथम म उहाँको अफिसमा प्रवेश गरेँ, त्यहाँ अरू कोही पनि थिएनन् । मैले आफ्नो परिचय दिनुका साथै उहाँको चुनाव क्षेत्र निवासी भएको समेत बताएँ । तर उहाँले त मलई चकित पार्ने कुरा गर्नुभयो र भन्‍नुभयो, ‘म चिन्दछु तपाईंलाई, तपार्इं त हाम्रो गुरु हुनुहुन्छ ।’ 

मैले जीवनमा तीन वर्ष स्कुलमा मास्टरी त गरेको थिएँ तर उहाँ जस्तो वरिष्ठ व्यक्तित्वले त्यस्तो भन्दा मैले बुझ्‍न पनि सकिनँ र लज्जाबोध पनि भयो । म स्तब्ध भएको देखेर उहाँले नै सम्झाउनु भयो । २०४८ मा प्रथम निर्वाचनमा ६९ सिट जितेर एमाले दोस्रो ठूलो पार्टी भएपछि सिंहदरबारमै मदन भण्डारीले सांसद प्रशिक्षण कार्यक्रम राख्नुभएको थियो । त्यसमा अर्थशास्त्रसम्बन्धी एउटा कक्षा मैले पनि लिएको थिएँ । 

त्यसपछि मेरो स्मृतिपटलमा आयो, पञ्चायतकालमा ‘मातृभूमि’ साप्ताहिक पत्रिकामा शृङ्खलाबद्ध रूपमा मनमोहनजीले लेख्नुभएको नेपालको अर्थतन्त्रबारेका लेख । आर्थिक विषयमा त्यत्रो ज्ञान राख्ने व्यक्तिलाई मैले के नै प्रशिक्षण दिएँ होला र भन्‍ने लाग्यो । तर यो घटनाले मनमोहन अधिकारीबारे मेरो एउटा धारणामा परिवर्तन आयो । यसअघि मलाई लागेको थियो, उहाँ एक ‘रिजभ्र्ड’ व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो र त्यत्रो इतिहास बोकेको नेतामा ‘इगो’ पनि पक्कै होला । तर एकैछिनमा मेरो धारणामा धक्का लाग्यो र उहाँप्रति मेरो असीम श्रद्धा जागेर आयो । हुन सक्छ, प्रधानमन्त्री हुनुअघि उहाँमा एक प्रकारको ‘इगो’ थियो होला तर पदमा पुग्‍नासाथ उहाँमा कुनै ‘इगो’ रहेन, अत्यन्त विनम्र हुनुभयो ।

इतिहास साक्षी छ, उहाँको नौ महिने कालभरि नै उहाँले पार्टीका नेता र कार्यकर्तासमक्ष मात्र होइन, सम्पूर्ण वर्ग, राजा वीरेन्द्रदेखि सामान्य जनतासम्मलाई विनम्र भएरै कुरा गर्नुभयो । मैले त मेरो जीवनकै अचम्मको घटनाका रूपमा नै लिनुपर्ने बनाइदिनुभयो, त्यो सिंहदरबारको भेटमा । 

उहाँले कार्यक्रम उद्घाटन गर्ने सहमति दिँदा मेरो जिम्मेवारी पूरा भएको महसुस पनि भयो । निर्धारित मितिमा सो अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन सफलतापूर्वक सम्पन्‍न पनि भयो । लगत्तै, मेरो अफिसको फोनमा उहाँको राजनैतिक सल्लाहकार ईश्वर पोखरेलको सूचना आयो, ‘मिलनजी त्यो सम्मेलनमा आएका प्रतिनिधि मण्डलका नेताहरू लिएर भोलि बिहान तपाईं बालुवाटार निवासमा आउनुस् ।’

त्यहीअनुसार करिब २०/२२ जना जति सहभागी लिएर म बालुवाटार पुगेको थिएँ । प्रतिनिधिहरूसँग पहाडी वातावरण र कार्य विषयमा डेढ/दुई घण्टाजति कुरा भयो । खासगरी बंगलादेशका कृषि मन्त्री र एफएओको डेपुटी डाइरेक्टर जनरलले बैठकमा लामो संवाद गरे । युरोप र चीनको कृषि प्रणालीबारे पनि उहाँले चासो राख्नुभयो । बैठकको अन्त्यतिर चिनियाँ मुख्य प्रतिनिधिले मलाई सुटुक्क विशेष अनुरोध गर्नुभयो कि यो बैठकपछि एक-दुई मिनेटका लागि प्रधानमन्त्रीको समय लिन सकिन्छ कि ?

ईश्वर पोखरेलजीमार्फत अनुरोध गरेपछि त्यो समय मनमोहनज्यूले दिनुभयो । त्यो विशेष भेटमा चिनियाँले भने, ‘चीनमा त कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्रीलाई भेटेको थिएँ, नेपालमा कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्री रहेछ भन्‍ने थाहै थिएन । मेरो खुसीको सीमा रहेन । प्रथमपटक आफ्नो देशबाहिर यसरी कम्युनिस्ट पार्टीको प्रधानमन्त्रीलाई मैले भेटिरहेको छु ।’ 

तब मनमोहनज्यूले भन्‍नुभयो, ‘चिनियाँ कृषि विशेषज्ञसँग कुरा आदानप्रदान गर्दा खुसी लागेको छ, जहाँसम्म मेरो पदको कुरा छ, म त आफूलाई जनताको प्रधानमन्त्री नै भनाउन रुचाउँछु, कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्री भन्दा ।’ नेपालका प्रधानमन्त्रीको विनम्रता र सादगीपन देखेर चिनियाँ अधिकारीहरू अत्यन्त प्रभावित भए र यो विशेष भेटका लागि हार्दिक धन्यवाद दिएर फर्के ।

मनमोहन अधिकारीको प्रधानमन्त्री कालमा इतिहासकै केही महत्वपूर्ण कदम चालिए । सामाजिक सुरक्षाका लागि यो क्षेत्रमै पहिलोपटक नेपालमा वृद्धभत्ता दिने काम सुरु भयो । जसको नेपाली जनमानसमा दीर्घकालीन प्रभाव रह्यो कि सरकारले सामान्य नागरिकलाई पनि सम्झँदो रहेछ । 

दोस्रो ठूलो कदमका रूपमा आफ्नो गाउँ आफैँ बनाऊँ कार्यक्रमअन्तर्गत हरेक गाविसलाई सिधै तीन लाख रुपैयाँको बजेट नगद नै पुर्‍याइदिए । यसअघि विकेन्द्रीकरण एक नारा मात्र थियो भने यसले स्थानीय निकायलाई सशक्तीकरण गर्ने कुरामा देशमा क्रान्ति नै ल्याइदियो । 

तेस्रो, मनमोहन अधिकारी नै यस्तो प्रधानमन्त्री थिए, जसले त्यो स्तरमा बसेर भारतीय प्रधानमन्त्रीलाई सन् १९५० को नेपाल-भारत सन्धि यथानुकूल परिवर्तन गर्न पहिलोपटक अनुरोध गर्नुभयो । दिल्लीमा आयोजित एक बौद्धिक कार्यक्रममा उहाँले प्रस्ट भन्‍नुभएको थियो- यो सन्धिले १९ औँ शताब्दीको सुरक्षा छाताको धारणालाई बोकेको छ, जुन अब मान्य हुन सक्दैन । 

यसरी युगान्तकारी कदम नौ महिने शासन कालमै गर्न सक्ने अदम्य क्षमता कसरी आयो भन्‍ने घोत्लिँदा माथि उल्लिखित उहाँको विनम्रता र सबैसँगबाट विचार ग्रहण गर्न सक्ने क्षमता र उहाँको पाको उमेरका बाबजुद भएको जोस र उमंगलाई सम्झनुपर्ने हुन्छ । माथि उल्लिखित घटनामा मैले त्यही महसुस गरेँ ।