तालिबानविरुद्ध किन असफल भयो अफगानी सेना ?

काठमाडौँ- तालिबानी लडाकुहरूले एक पछि अर्को अफगानी सहर कब्जा गर्दै गएपछि एउटा महत्वपूर्ण प्रश्न खडा भयो । ती लडाकुहरूले अफगानी सेनाबाट प्रतिरोध सामना गर्नु परेन? यो प्रश्नको जवाफ केही हदसम्म पश्चिमा सञ्चार माध्यमहरूले दिने प्रयास गरेका छन्, आ-आफ्ना रिपोर्टमार्फत । जहाँ उनीहरूले दाबी गरेका छन्, कतिपय स्थानमा त अफगानी सेनाले तालिबानसमक्ष सहजै आत्मसमपर्ण गरे । कुनै ठाउँमा त सेनाले गोली पनि चलाउन चाहेन ।  

त्यसोभए, अमेरिकाबाट तालिम र हात हतियार प्राप्त अफगानी सेना तालिबानबाट सजिलै पराजित भएको हो त ? प्रश्न उठिरहन्छ । रोयटर्सका अनुसार अमेरिकाले अफगानी सेनाको तालिममा मात्रै करिब ८९ अर्ब अमेरिकी डलर खर्च गरेको छ । तर महंगा सैन्य सामाग्री भएको अफगानी सेनाले तालिबानका लडाकुहरूसँग एक महिनामै घुँडा टेक्यो । 

---

केही दिनभित्रै तालिबानले अफगानिस्तानका मुख्य सहरहरु कब्जा गर्‍यो । पाकिस्तानसीमा नजिकको दक्षिणी सहर कान्दाहार देखि उत्तको माजार ए सरिफसम्म । अनि पश्चिमी हेरात देखि पूर्वी सहर जलालाबादसम्म । तालिबानका अगाडि कमजोर देखिएको सेनाको मनोबल बढाउन, अफगानी राष्ट्रपति असरफ घानीले प्रशंसा गरेका छन् । शनिबार टेलिभिजनमार्फत सेनालाई सम्बोधन गर्दै घानीले भने, ‘आफ्नो मुलुक र नागरिकको सुरक्षाका लागि अफगानी सेनाका जवान् वीरतापूर्वक लडेका छन्,’ तर उनै घानीले भने आइतबार साँझ अफगानिस्तान छाडेका छन् । 

उता युद्ध मैदानमा भने अफगानी सेनाका कयौँ युनिटले तालिबानसँग भिड्ने आँट नै गरेनन् । कतिपय युनिटले आफूलाई जिम्मेवारी दिएको पोस्ट नै छाडेर हिडे । कयौँले तालिबानसँग नलड्ने सहमति गरे । अनि अर्को सजिलो उपाय पनि अपनाएको देखियो, हतियार र अन्य सैन्य सामाग्री तालिबानलाई सुम्पिएर हिड्ने । 

कतिपय स्थानमा प्रान्तीय प्रमुखले नै आफ्ना सेनालाई आत्मसमपर्ण गर्न वा भाग्न सुझाए । प्रान्तीय स्तरका सरकारी पक्ष तालिबानविरुद्धको युद्ध अब जित्न सकिँदैन भन्ने निचोडमा पुगिसकेको थियो । जित्न नसकिने युद्धमा रगत किन बगाउने? सायद अफगानी सेनाका जवानले यसरी पनि सोचे । 

‘अफगानी सेनाको मनोबल कमजोर भएको देखियो । तालिबान अघि बढ्नुको कारण यो पनि हो,’ एक अमेरिकी अधिकारीले रोयटर्ससँगको कुराकानीमा भनेका छन् । अमेरिकी लामो समय देखि चिन्तित थिए, अफगानिस्तानमा बढ्दो भ्रस्टाचारलाई लिएर । राजनीतिक र सैन्य नेतृत्व भ्रष्टाचार र अनियमिततामा लिप्त हुँदा युद्ध मैदानमा रहेका सैनिक जवानमा चरम निराशा थियो । उनीहरुलाई पर्याप्त तलब उपलब्ध गराउनु त परको कुरा, तोकिएकै तलब पनि समयमा दिइदैन थियो । सैन्य सामाग्रीको अभाव, एकै स्थानमा महिनौँ रहनु पर्ने, स्पष्ट योजनाको अभाव लगायतका समस्या पनि युद्ध मैदानमा रहेका जवानहरुले भोग्नु परिरहेको थियो । कतिपय स्थानबाट त यी जवान सजिलै ताबिलानको अपहरणमा पर्ने अवस्था पनि हुन्थ्यो । 

कयौँ वर्ष एकै महिनामा सय भन्दा बढी अफगानी सेनाका जवानले ज्यान गुमाइरहे । तर पनि अफगानी सेनाले युद्ध मैदान छाडेन । तालिबानसँगको भिडन्तमा घाइते हुने जवानहरुको हवाइ उद्धार हुने सम्भावना न्यून रहने गथ्र्यो । अमेरिकी र नेटोका फौज घर फर्कने भएपछि त, अफगानी सेनाका घाइते जवानहरुले पर्याप्त उपचार समेत पाउन छाडे । 

‘समयमा तलब नै नदिने, अनि आफ्नोबारेमा मात्र सोच्ने नेतृत्वका लागि ती जवानहरुले किन आफ्नो ज्यान दिने?,’ अर्का अमेरिकी अधिकारी प्रश्न गर्छन् । कतिसम्म भने तालिबान नेतृत्वमै रहेकाहरु पनि अफगानी सेनाका जवानहरुको अवस्थाको यसरी नै विश्लेषण गर्थे । 

‘जब अमेरिकाले फौज फर्काउन सुरु गर्‍यो, अफगानी सेनाले युद्ध लड्न छाड्यो । किनभने अमेरिकाको अनुपस्थितीमा अफगानी सेनाका जवानहरुसँग युद्ध लड्न कुनै कारण रहेन,’ गजनी प्रान्तका एक तालिबान कमाण्डरले रोयटर्ससँग भनेका छन्, ‘तर हामी एउटा विचार बोकर युद्धमा होमिएका हौँ । युद्ध जित्न हामीसँग कहिले उत्साह र प्रतिबद्धताको कमी भएन ।’ 

तालिबानसँग अफगानी सेना हार्नु भनेको अमेरिकी सेनाको असफलता हो । किनभने यत्तिका वर्ष अमेरिकी सेनाले नै अफगानी सेनालाई युद्धका लागि तयार गरेको हो । अमेरिकी सेनाले अफगानी सेनालाई आफैँ जस्तो पव्यवसायिक, प्रतिबद्ध र कुशल किन बनाउन सकेन ?

राजनीतिक र सैन्य नेतृत्व भ्रष्टाचार र अनियमिततामा लिप्त हुँदा युद्ध मैदानमा रहेका सैनिक जवानमा चरम निराशा थियो । उनीहरुलाई पर्याप्त तलब उपलब्ध गराउनु त परको कुरा, तोकिएकै तलब पनि समयमा दिइदैन थियो । सैन्य सामाग्री तथा स्पष्ट योजनाको अभाव, एकै स्थानमा महिनौँ रहनु पर्ने, लगायतका समस्या पनि युद्ध मैदानमा रहेका जवानहरुले भोग्नु परिरहेको थियो । कतिपय स्थानबाट त यी जवान सजिलै ताबिलानको अपहरणमा पर्ने अवस्था पनि हुन्थ्यो ।

अफगानी सेनाको संख्या तीन लाख रहेको दाबी गरियो । तर यथार्थमा अफगानी सेनाको संख्या कम थियो । त्यसमाथि पनि सेनाको स्पेसल फोर्समा झनै कम संख्यामा सैनिक थिए । तालिबानले एक एक गर्दै सहरहरु कब्जा गर्दै गएपछि भगौडा सैनिकहरुको संख्या बढ्दै गयो । 

अफगानी सेनाको संख्या घट्न थालेपछि स्थानीय मिलिसियाहरुलाई उपयोग गर्न थालियो । ती मिलिसियाहरु रसिद दोस्तम, इस्माइल खानलगायतका आदिवासी नेताहरुसँग नजिक थिए । हुन त पश्चिमा मुलुकहरु पहिलाबाटै यस्ता मिलिसियाहरुसँग ढुक्क थिएनन् । तर अफगानिस्तानमा केन्द्रीय सरकार र मुलुकमा उसको पकड मजबुद बनाउन आदिवासी नेता तथा तीनका मिलिसियाहरुको सहयोग चाहिन्थ्यो नै । तर यी आदिवासी नेता तथा मिलिसियाहरु पनि अनियमितता र अफगानी नागरिकलाई दुर्व्यवहार गर्ने मामलामा चोखो देखिएनन् । 

आइतबार आएका खबर अनुसार, दोस्तम उज्वेकिस्तानतर्फ लागेका छन् भने खानले तालिबानसमक्ष आत्मसमपर्ण गरेका छन् । कतिपयले सोध्‍न सक्छन्, अफगानिस्तान जस्तो मुलुकमा पश्चिमा शैलीको सैन्य शत्ति निर्माण गर्न सम्भव छ ? जबकि अफगानिस्तान विश्वकै गरिब मुलुकमध्येको एक हो । जहाँ ४० प्रतिशत नागरिक मात्र साक्षर छन् । अनि राष्ट्रवादको बलियो जग पनि छैन । त्यो पनि विदेशी हस्तक्षेपका कारण कमजोर बनेको छ ।  

अमेरिकी सेनाका प्रशिक्षकहरुले के पनि भनेका छन् भने, अफगानी सेनाका जवानहरुलाई तालिम दिन कहिले पनि सहज महसुस भएन । आधारभुत ज्ञान बाढ्नै पनि असाध्यै गाह्रो हुन्थ्यो । ‘अधिकांश अफगानी सैनिक मुलुकका लागि युद्ध लड्न भन्दा पनि तलबका लागि भर्ति भएका हुन् । अफगानिस्तानमा रोजगारीको अभाव छ । यस्तोमा कमाइका लागि सेनामा भर्ती हुनु भरपर्दो विकल्प हो,’ अफगानिस्तानमा खटिएको अमेरिकी नेतृत्वको विदेशी सैन्य फौजका लागि सल्लाहाकारको भूमिकामा रहेका जोनाथन स्क्रोडेनले भनेका छन् ।

तर स्क्रोडेनले भनेका बाहेकका पनि कारण छन् । कतिपय अवस्थामा युद्ध मैदानमा रहेका अफगानी सैनिकले आवश्यकिय हवाई सहयोग, हतियार तथा सैन्य सामाग्री अनि थप जनशक्ति नै पाउँदैन थिए । यस्तोमा तालिबानविरुद्धको युद्ध जित्ने अपेक्षा गर्नु मूर्खता सिवाय केही होइन । 

अफगानी सेनाले पटक पटक सैन्य सामाग्री तथा बन्दोबस्तीका सामानको आपूर्ती कमजोर बनेको गुनासो गरिरह्यो । जनशक्ति बढाउनुपर्ने माग पनि सुनिएन । सेनाभित्रकै एलिट युनिट पनि युद्धमा थाकिसकेको अवस्था थियो । गत महिना मात्रै यस युनिटका एक दर्जन कमाण्डोहरुको तालिबानले हत्या गरेका थिए । तालिबानविरुद्धको भिडन्तमा गोली सकिएपछि ती कमाण्डोहरुले आत्मसमर्पण गर्नु परेको थियो । 

पूर्व अमेरिकी कूटनीतिज्ञ रिचार्ड आर्मिटेज काबुलको अवस्थालाई उबेलाको भियतनामसँग तुलना गर्छन् । जर्ज डब्लु बुस प्रशासनमा सहायक विदेश मन्त्री रहेका आर्मिटेज अफगानी सेनाको असफलतालाई अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको असफलता मान्छन् । ‘धेरैले भनिरहेका छन्, अफगानी सेनाले युद्ध लड्न सकेन । तर म के भन्छु भने, अफगानी सेनाले युद्ध लडेकै हो, अझैँ पनि लड्न सक्छ । अन्तिम गोली रहेसम्म लड्न तयार छ । बरु प्रश्न के चाहिँ हुनसक्छ भने, अहिलेको अफगानी सरकारका लागि लडेर केही फाइदा छ ?,’ आर्मिटेज प्रश्न गर्छन् । (रोयटर्सको सहयोगमा)