उपेक्षित कृषि कर्म र बढ्दो मुद्रास्फीति

खानाले संसारलाई चलाउँछ; सफा पानी, पर्याप्त खानाको पहुँच पृथ्वीका अधिकांश मानिसहरूका लागि प्राथमिक चिन्ता हो । सुरक्षा र स्वास्थ्यलाई ध्यानमा राखेर, कुनै देशले सबैभन्दा बढी कृषि उत्पादन गर्छ, कुनै देशले सबैभन्दा बढी निर्यात गर्छ । विश्वभरका देशहरूले आफ्नो उत्पादन स्तर बढाउन के गरिरहेका छन् ? एकछिन कोभिड अगाडि २०१९ को आँकडातर्फ जाऔँ ।

कृषि संसारको सबैभन्दा ठूलो र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उद्योगहरूमध्ये एक हो, त्यसैले उत्पादन स्तर बढाउनका लागि उपायहरू लिनु भनेको देशको जनसंख्याको सुरक्षा र स्वास्थ्यको लागि महत्वपूर्ण हो, प्रमुख अन्न र तरकारी बालीहरूमध्ये, संयुक्त राज्य अमेरिका, चीन, भारत र रसिया शीर्ष उत्पादक हुन्, संयुक्त राज्य अमेरिका २०१९ मा ११८.३ बिलियन अमेरिकी डलर बराबरक कृषिजन्य उत्पादन गर्दा संसारकै पहिलो निर्यातक बन्न पुगेका छ, । कृषि उत्पादकत्व वृद्धि गर्न विकसित देशहरूले उत्पादन बढाउन आनुवंशिक रूपमा परिमार्जित बीउहरू प्रयोग गर्न थालेका छन्, चीन विश्वव्यापी चामलको अग्रणी उत्पादक हो नै, साथमा गहुँको अग्रणी उत्पादक पनि हो, मकैको नम्बर दुई उत्पादक, साथै प्याज र बन्दगोभीसहित धेरै तरकारीहरूको सबैभन्दा ठूलो उत्पादक पनि हो, कुल उत्पादनको हिसाबले संयुक्त राज्य अमेरिका गहुँमा चौथो र मकैमा पहिलो र सोयाबिनमा दोस्रो स्थानमा छ, तथापि, त्यहाँ अन्य महत्त्वपूर्ण बालीहरू पनि छन्, कोदो अफ्रिका र एसियाको धेरै भागहरूमा प्रमुख बाली हो, भारत र नाइजेरिया पनि उत्पादकहरू हुन्, त्यस्तै गरी, जौ, र अन्य अन्नबालीहरू संयुक्त राज्य अमेरिका भित्र त्यति हुँदैन तर रूस, जर्मनी र भारत जस्ता देशहरूमा महत्त्वपूर्ण बालीहरू हुन् ।

---

यो अचम्म मान्नुपर्दैन कि चीन र भारत जस्ता देशहरू प्रमुख कृषि उत्पादकहरूको सूचीमा प्रमुख रूपमा समावेश छन्; यी देशहरूमा ठूलो जनसंख्या र आन्तरिक खाद्य सुरक्षा (अर्थात्, आन्तरिक स्रोतहरूबाट राष्ट्रको जनसंख्यालाई खुवाउन पर्याप्त उत्पादन) एक प्रमुख प्राथमिकता हो, हामीले स्वर्ग भनेर सुनेको सपनाको देशको प्रमुख निर्यातमध्ये कृषि उपज हो भन्दा अचम्म लाग्ला, अमेरिकाको ठूला उद्योगमध्ये कृषि एक हो ।

चीनले धेरैजसो भटमास अमेरिकाबाट खरिद गर्छ र चीन अमेरिकी कृषि उत्पादनहरूका लागि एक प्रमुख बजार हो किनभने यसले प्रत्येक वर्ष १० बिलियन डलरभन्दा बढी खरिद गर्दछ अमेरिकी भटमास, चीनको खरिदले कुल अमेरिकी भटमास निर्यातको आधाभन्दा बढी प्रतिनिधित्व गर्दछ, अन्य वस्तुहरू १ बिलियन डलर वा त्यो भन्दा कम छन्, अन्य प्रमुख वस्तुहरूमा कपास, छाला र छाला,, जुनेलो (ज्वार), बङ्गुरको मासु (पोर्क) र दुग्ध उत्पादनहरू हुन, मेक्सिकोले पनि अमेरिकाबाट मकै, भटमास, बङ्गुरको मासु (पोर्क) र दुग्ध उत्पादनहरू खरिद गर्दछ ।

१,४३९,३२३,७७६ जनसंख्या भएको चीन विश्वको सबैभन्दा ठूलो जनसंख्या भएको देश हो जसले कुल जनसंख्याको १८.५ प्रतिशत ओगटेको छ । आकारका कारण चीन अमेरिकापछि कृषिजन्य खाद्यान्न आयात गर्ने दोस्रो ठूलो देश हो । सन् २०१९ मा यसको आयात १४२ बिलियन अमेरिकी डलर थियो, विश्वव्यापी आयातको ६.४ प्रतिशत चीनले गरेको थियो, कुनै समयमा चीन कृषि–खाद्य उत्पादनहरूको प्रमुख निर्यातकर्ताहरूमध्ये एक हुने गर्दथ्यो । २०१९ मा चीन (मुख्यभूमि) अमेरिका, ब्राजिल, नेदरल्यान्ड्सपछि कृषि–खाद्य वस्तुहरूको छैटौं ठूलो निर्यातकर्ता थियो, सन् २०१९ मा चिनियाँ कृषि–खाद्य वस्तुको निर्यात ६४.८३ अर्ब अमेरिकी डलर थियो, सन् २००५ को तुलनामा ८५ प्रतिशतले बढेको थियो, विश्वव्यापी कृषि–खाद्य निर्यातमा चीनको अंश ४.१ प्रतिशत थियो, निर्यातको कुल मात्रा ४५.१३ मिलियन टन थियो र २००५ को तुलनामा ३४ प्रतिशतले बढ्यो, आईएचएस मार्किटले सन् २०२० मा चीनको पशुजन्य उत्पादनको कुल निर्यात ३.६ प्रतिशत र २०२१ मा ५.२ प्रतिशतले वृद्धि हुने अनुमान गरेको छ, पेय पदार्थ र खाने तेलको निर्यातको मात्रा २०२० मा ४.३ प्रतिशत र २०२१ मा ४.४ प्रतिशतले बढ्ने प्रक्षेपण गरिएको थियो, तरकारीको मात्रा २०२० मा ३.० प्रतिशत र २०२१ मा ५.८ प्रतिशतले बढ्ने प्रक्षेपण गरिएको थियो, चिनियाँ पशुजन्य मासुका उत्पादनहरूको निर्यातका लागि शीर्ष गन्तव्यहरू जापान, संयुक्त राज्य अमेरिका, हङकङ, दक्षिण कोरिया र जर्मनी समावेश छन्, पेय पदार्थ र खानेतेलको चिनियाँ निर्यातका लागि शीर्ष गन्तव्यहरू प्रायः पूर्वी एसियामा अवस्थित छन् जस्तैः हङकङ, उत्तर कोरिया, मलेसिया र दक्षिण कोरिया समावेश छन् ।

ठूलो र विविधतायुक्त कृषि भएको भारत अन्न, दूध, चिनी, फलफूल र तरकारी, मसला, अण्डा र समुद्री खानाको उत्पादनको विश्वको अग्रणी उत्पादकहरूमध्ये एक हो । भारतीय उपजले हाम्रो मुलुकको खाद्य तथा तरकारीजन्य मागहरूलाई आपूर्ति गर्दै आएको पनि छ । त्यसैले उत्पादकत्व, पूर्व र पोस्ट–फसलका लागि निरन्तर आविष्कार र प्रयासहरू व्यवस्थापन, प्रशोधन र मूल्य अभिवृद्धि, प्रविधिको प्रयोग र पूर्वाधार निर्माण भारतीय कृषिका लागि अत्यावश्यक छ । भारतमा ताजा फलफूल र तरकारी, माछापालनसम्बन्धी विभिन्न अध्ययनहरूले फसल व्यवस्थापन, कोल्ड चेन र प्रशोधन सुविधाको अभाव कारण लगभग ८ प्रतिशतदेखि १८ प्रतिशतसम्मको घाटा प्रतिशत देखाएको छ, २०१६ को डब्ल्युटिओ व्यापार तथ्याङ्कअनुसार भारत हाल विश्वव्यापी रूपमा प्रमुख निर्यातकर्ताहरूमध्ये दशौं स्थानमा छ, कृषि उत्पादनहरूको विश्वव्यापी निर्यातमा भारतको अंश केही वर्ष पहिलेको १ प्रतिशतबाट बढेर २०१६ मा २.२ प्रतिशत पुगेको छ, हालको वृद्धिदरले घरेलु मागको वृद्धिको तुलनामा कृषि–खाद्य उत्पादन द्रुत गतिमा बढिरहेको देखाउँछ र निर्यातका लागि बचतको मात्राले द्रुत वृद्धि देखाएको छ, यसले विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न विदेशी बजारहरू कब्जा गर्ने अवसर र अवसर प्रदान गर्दछ र उत्पादकहरूलाई उच्च मूल्य कमाउन सक्षम बनाउँछ ।

भारत, चीन र अमेरिकामा कृषिको तुलनात्मक अध्ययन
भारतीय कृषि श्रमप्रधान छ, प्रायः निर्वाहमुखी खेती, यसको लगभग ६० प्रतिशत जनसंख्या खेतीमा निर्भर छ र धेरैजसो खेतहरू वर्षाको पानीमा आधारित छन्, खेती र अधिकांश खेतहरूमा सिँचाइ उपलब्ध छन् । दुवै देशहरूले आफ्ना किसानहरूलाई अनुदान दिन्छन् तर, अमेरिकी अनुदान भारतकाे भन्दा बढी छन्, धेरै अस्पष्ट कारणहरूका लागि चीन र भारतमा हालैको आर्थिक विकासको गति र ढाँचाले व्यवस्थित रूपमा सुधार आमन्त्रित गरेको छ । यी दुई महान् छिमेकीहरूको प्रगति मापन र तुलना गर्न सधैं रोचक छ, विश्वको सबैभन्दा गरिब किसानहरूको संख्या पनि यी दुई मुलुकमा छन, ।​ शताब्दीयौंदेखिको वैदेशिक आधिपत्य, अराजकता र स्थिरतापछि दुवै देशले भर्खरै विस्तार र विकासका बृहत् कार्यक्रमहरू अघि सारेका छन्, त्यसभन्दा माथि, संस्था र नीतिमा भएका महत्वपूर्ण भिन्नतालाई दुवै देशले फराकिलो लक्ष्य हासिल गर्न अपनाउने छनोट गरेका छन्, यद्यपि, दुवै देशहरूमा मुख्यतया कृषिप्रधान अर्थतन्त्रको प्रकृतिका कारण द्रुत औद्योगिकीकरणमा मुख्य जोड दिइएको छ, तर कृषि क्षेत्रले खाद्यान्न, कच्चा पदार्थ र श्रमको आपूर्तिको साथ औद्योगिक विस्तारका लागि आधारभूत आधार प्रदान गर्दछ, औद्योगिकीकरणको यति वर्षपछि पनि प्राथमिक उत्पादनको निर्यातबाट आर्जन हुने विदेशी मुद्रा पनि निकै महत्वपूर्ण छ । यहाँ ध्यान दिनुपर्छ कि उत्पादनको मूल्य भारतको तुलनामा चीनमा उद्योगका लागि बढी अनुकूल भएको कारणले गर्दा चीनमा राष्ट्रिय आयमा आधुनिक उद्योग ठूलो छ, दुवै परम्परागत रूपमा कृषि अर्थतन्त्र भएका छन् र उनीहरूको आधा अर्बभन्दा बढी जनसंख्या आफ्नो ठूलो जनसङ्ख्या र अनिकालको इतिहासलाई ध्यानमा राख्दै, भारत र चीनले पनि खाद्य सुरक्षा जस्ता मुद्दाहरूमा समान चिन्ताहरू साझा गर्छन्, यद्यपि, भारतको कृषि क्षेत्र लगभग २.५ प्रतिशतले बढिरहेको छ; पछिल्लो १५ वर्षमा ४ देखि ५ प्रतिशतको बीचमा बढ्दै सन् २००५ सम्ममा, चीन वास्तवमा विश्वको तेस्रो ठूलो खाद्य दाताको रूपमा उभिएको थियो, कम खेतीयोग्य जमिन भए तापनि चीनले भारतको २०८ मिलियन टन प्रतिवर्षको तुलनामा ४१५ मिलियन टन प्रतिवर्ष खाद्यान्न उत्पादन गर्दै अग्रता कायम गरेको छ ।

राजनीतिले विभाजन गर्ने गरेको देखिए पनि कृषिले संसारलाई/शक्ति राष्ट्रहरूलाई जोडिरेहेकै हुने रहेछ, कृषि कर्म गर्ने व्यक्ति अर्थात् किसान गन्हाउने, घामले डढेर छिट्टै कालो हुने, हातखुट्टा पनि नरम नहुने जिउँदा भगवान्लाई सम्मान दिन पनि नसक्नेहरूले तर पाठ्यपुस्तकमा नेपाल कृषिप्रधान देश हो भन्ने वाक्यको रटान लगाउन लज्जाबोध छैन । जलवायु परिवर्तन कृषि उत्पादनका लागि महान् चुनौती बन्दै आएको छ, तापक्रम वृद्धि हुँदै जानी अनावृष्टि, अतिवृष्टि जस्ता प्राकृतिक प्रणालीमा आएका उतारचढावले कृषिक्षेत्र कष्टकर, घाटामुखी क्षेत्र हुँदै गएको छ भने अर्कोतिर यन्त्रको करिब शुन्य जस्तै प्रयोग, सिँचाइ, मल, बिउ, किटनाशक औषधी जस्ता पूर्वाधार पनि छैनन् ।

हामीले देशबाट बाध्यताका कारणले रोजगारी या अध्ययनका बहानामा बाहिरिने युवाहरूलाई दोष नदिऔँ, युवा टिक्न सके मात्र बालबच्चा र बूढाबूढी दुवैको राम्रोसँग पालनपोषण र हेरचाह हुनसक्छ नत्र सुन्दर घरशून्य लाग्छन्, नेपालका नीतिनिर्माता र राजनीतिज्ञहरू विभिन्न भातृ संस्थाहरू, युवादस्ताहरू खडा गरिरहेको अवस्थामा कृषि क्षेत्रलाई उद्योगमा परिणत गर्ने गरी वाईसीएल, युवासंघ जस्ता कृषि युवा दस्ता खडा गर्नुपर्‍यो, त्यस्तै गरी सरकारले पनि उचित तलब भत्ता, स्वदेश तथा विदेश तालिम र पेन्सन दिने गरी कृषि प्रहरी, कृषि सेना पनि तयार गर्नुपर्‍यो नत्र घाम पानीमा सहेर कुनै युवा पनि कृषि पेसालाई अगाल्ने संकेत देखिँदैन ।