छठको छहारीमा सांस्कृतिक अन्तर्घुलनको विस्तार

छठ पर्वको महत्वले पहाड हिमाल समेतमा व्यापकता बढ्दै आस्था, हर्षोल्सास एवं श्रध्दाको लोक पर्व छठलाई वैश्विक महामारी कोभिड-१९ को त्रासले पनि छेक्न सकेको छैन । कोरोना महामारीको त्रासले अन्य पर्वमा असर पारे पनि मिथिलाञ्चल हुँदै तराई मधेससहित पहाड-हिमाल समेत देशैभरि व्यापकता फैलाउँदै गएको छठ पर्वको आस्था र प्रभावमा कुनै असर परेको देखिएको छेन । 

कालान्तरमा नेपाल-भारतको बज्जिका संघका सदस्य मिथिला र वैशाली राज्यबाट सुरु भएको सूर्य उपसानाको छठ पर्वको आस्था बढ्दै अहिले नेपालका तराई मधेस हुँदै पहाड र हिमालमा समेत बढ्दै गएको छ । आम जनमानसमा रहेको छठ पर्वको आस्था, ऐतिहासिकता, विकासक्रम र प्रभाव तथा महत्वबारे चर्चा गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ ।

---

छठ पर्व खासगरी सूर्य उपासनाको पर्व हो । यो आर्यसमाजबाट प्रादुर्भाव भई अहिले नेपाल-भारतमा मात्र नभई संसारभरि कुनै न कुनै रूपमा मनाइँदै आइएको छ । सूर्य उपासनाको विस्तारित रूप कलान्तरमा छठ पर्व हो । जो छठ पर्व लोक आस्थाको पर्व मात्र नभई यो धार्मिक एवं वैज्ञानिक महत्व, सामाजिकता, सांस्कृतिक सद्भाव, एकरूपता, आर्थिक र कृषि क्रान्ति जस्ता विषय समेट्ने महापर्व पनि हो । 

छठ पर्व कहिलेदेखि सुरु भएको हो भन्‍ने यकिन तिथिमिति नभए पनि, वैदिक कालदेखि हरेक युगदेखि मनाइँदै आएको भन्‍न सकिन्छ । सूर्य उपासना परम्परा वैदिक कालदेखि नै सुरु भएको हो । धार्मिक पुराना ग्रन्थको अध्ययन गर्दा सत्य युग, द्वापर युग र कलि युगको वर्तमान समयसम्म यो मनाइँदै आइएको हो । सत्य युगमा अत्रि मुनिकी पत्नी अनुसूया र मिथिलाका ऋषि याज्ञवल्क्यले सूर्यको उपासना गरेका थिए ।

धार्मिक पुराना ग्रन्थको अध्ययन गर्दा सत्य युग, द्वापर युग र कलि युगको वर्तमान समयसम्म यो मनाइँदै आइएको हो ।

द्वापरको महाभारत कालमा हस्तिनापुर नरेश पाण्डवकी पत्नी कुन्तीको जेष्ठ पुत्र कर्णले सूर्य उपासना गरेका हुन् भने द्वापरको अन्त्यतिर भगवान् कृष्णका पुत्र साम्बले चर्मरोगबाट निको हुन सूर्य उपासना गरेका थिए । आर्यसमाज र अनार्य आदिवासीबाट सुरुवात भएको हो भन्ने विभिन्न समाजशास्त्रीहरूले प्रमाणित गरेका छन् । समाजशास्त्री प्रभात रञ्‍जन सरकारले आफ्नो एक पुस्तकमा उल्लेख गरेअनुसार आर्यहरूभन्दा अघि अनार्य आदिवासीहरूले सूर्य पूजा गर्दै आएका थिए ।

आर्यहरूको पहिलो समूह यहाँ आउने क्रममा इरानमा गहुँका परिकार खाएका थिए । जसको कुनै नाम थिएन, त्यस समयमा गोधौँ नाम दिइयो । जसको अर्थ हुन्छ इन्द्रियलाई आनन्दित गर्नु हो । गों भनेको इन्द्रिय र धौँ भनेको आनन्द रहेको हुनाले गोधौँ भन्न थालियो । पछि यसको विस्तारित रूप गहुँ हो ।

आर्यसमाज र अनार्य आदिवासीले संयुक्त रूपमा सूर्यको उपासना गर्ने क्रममा गहुँको परिकार प्रसादका रूपमा चढाउने भएका कारण हालसम्म छठ पर्वमा अधिकांश गहुँको परिकार र कृषि उपजका सामग्री प्रसादका रूपमा आजसम्म चढाइँदै आइएको छ । 

यसलाई मिथिलाञ्‍चलको पर्व पनि भनिन्छ । सूर्य उपासना र पूजाको विभिन्न उदाहरण भए पनि ५ हजार ईसापूर्व याज्ञवल्क्यले सूर्य उपासना गरेको विभिन्न प्रमाण भेटिएको कारण यसलाई मिथिलाञ्‍चलको पर्व भनिँदै आइएको हो । पछि विस्तार हुँदै १ हजारदेखि ६ सय ईसापूर्वमा बज्जिका संघका सदस्य मिथिला र वैशाली दुवै भएपछि दुवै राज्यको कला–संस्कृति मिसिएपछि गंगा घाटीसम्म मनाइँदै आइएको हो ।

नेपाल राज्यमा लिच्छवि कालदेखि सूर्य उपासनाको प्रादुर्भाव भएको हो । जसको प्रामाणिकता काठमाडौँस्थित अभिलेखालयमा संग्रहित लिच्छविकालीन सूर्य मूर्तिहरू छन् । वैदिक अनादि कालदेखि चल्दै आएको सूर्य उपासना हाल आस्था एवं सामाजिक पर्व छठका रूपमा परिणत भएको छ । कात्तिक शुक्ल षष्ठी तिथिका दिन मनाइने भएको हुनाले यसलाई छठ पर्व भनिन्छ । षष्ठीको अर्थ छ हुन्छ । कात्तिक शुक्ल पक्षको छटौँ दिन मनाइने भएको हुनाले यो छठ पर्वका रूपमा परिणत भएको हो । तर उपासना चाहिँ सूर्यकै गरिन्छ ।

छठ पर्वलाई जनआस्थासँग जोडिएको हुनाले यसलाई लोक पर्व मानिँदै आइएको छ । तर यसको धार्मिक एवं वैज्ञानिक दुवै महत्व छ । छठ पर्व अर्थात् सूर्य उपासनाले चर्मरोगबाट निको हुने, शारीरिक विकार मेटिने, सन्तान लाभ र परिवारमा सुख शान्ति आउने धार्मिक जनविश्वास रहेको छ । जसको प्रतिफल आम जनमानसमा भेटिएका कारण यसप्रति आस्था र व्यापकता बढ्दै गएको हो ।

धार्मिक र आयुर्वेद दृष्टिकोणले स्नानका विभिन्‍न प्रकारमध्ये बिहान ८ बजेसम्म र सायंकाल ५ बजेदेखि ७ बजेसम्मको स्‍नानलाई निकै लाभकारी मानिएको छ र छठ पर्वमा अस्ताउँदो र उदाउँदो सूर्यलाई पानीमा उभेर अर्घदान गर्ने चलन छ ।

जहाँसम्म वैज्ञानिक कारणको कुरा हो, यो तथ्यगत रुपमा प्रमाणित छ । सायंकाल अस्ताउँदो सूर्य र बिहान उदाउँदो सूर्यबाट निस्किने पराबैजनी किरण भिजेको शरीर नांगो शरीरमा पर्दा चर्मरोग समाप्त हुन्छ । नदीमा चल्दै गरेको पानी स्वच्छ हुन्छ र सूर्यको पराबैजनी किरणमा ब्याक्टेरिया मार्ने क्षमता भएका कारण चर्मरोग निको हुने वैज्ञानिक प्रमाणिकता छ । चर्मरोगमा विभिन्‍न ब्याक्टेरिया हुन्छ जुन नदीको स्वच्छमा कमजोर भएर जान्छ र त्यसलाई मार्न सूर्यको पराबैजनी किरणले मार्ने भएकाले चर्मरोग निको हुनु स्वाभाविक हो ।

हिजोका दिनसम्म भाइटिका तराई-मधेसतिर पहाडी समुदायले मात्रै मनाउँथे । तर, अहिले संस्कृति आदान-प्रदान बढेपछि छठ पहाडतिर-राजधानीतिर पनि चढेको छ । यो सुन्दर पक्ष हो ।  

त्यसैले छठ पर्वमा नदी, पोखरी र तलाउको घाटमा पानीमा उभेर सूर्यको उपासना अर्थात् अर्घदान दिइने गरिन्छ । खासगरी छठ पर्व कात्तिक शुक्ल चतुर्थीदेखि सप्तमीसम्म मनाइन्छ । जसमा चतुर्थी पहिलो दिन नहाय खाय गरिन्छ, दोस्रो दिन खरना, तेस्रो दिन अस्ताउँदो सूर्यलाई र सप्तमीको अन्तिम दिन उदाउँदो सूर्यलाई अर्घदान गरिन्छ ।

पहिलो दिन नहाय खाय अर्थात् नुहाईधुवाई मात्रै खाना खाने, धार्मिक दृष्टिकोणले संस्कार सिकाउँछ । हामीले आधुनिक समयमा निकै व्यस्त रहेका कारण कहीँबाट आएको अवस्थामा वा कुनै काम गरिरहेको अवस्थामा बिना नुहाईधुहाई खाना खान बसिहाल्छौँ ।

स्‍नान गर्दा शरीर स्वच्छ मात्रै होइन, मन-मस्तिष्कसमेत हल्का बोझरहित हुन्छ । त्यस अवस्थामा खाना खाँदा शरीरमा पौष्टिकता ल्याउँछ । धार्मिक दृष्टिकोणले संस्कार ल्याउँछ भने वैज्ञानिक दृष्टिकोणले शरीर स्वस्थ राख्छ । दोस्रो दिन खरना मनाइन्छ, जसमा व्रतालुले दिनभरि उपवास बसी सांयकाल माटो वा ताँबा पीतलको बर्तनमा सक्खरयुक्त दूधबाट बनेको खीर खाइन्छ ।

दिनभरि उपवास बस्दा शरीरका विकार मेटिएर आन्द्राको निर्मलीकरण हुन्छ । निर्मलीकरण भएको अवस्थामा कडा वा तैलीय पदार्थले हानी पुर्याउने भएको हुनाले दूध, सक्खर (गुड) र चामल मिसिएको खीरसँगै फलफूल खाँदा शरीरका विभिन्न रोग समाप्त हुनुका साथै पौष्टिकताले नयाँ ऊर्जा थपिन्छ । 

त्यसैले यस दिन दिनभरि उपवास बसी सायंकाल खीर खाने प्रचलन छ । आस्थासँग जोडिएको हुनाले कुलदेवता र पूर्वजलाई प्रसादका रूपमा चढाएर मात्रै खाने चलन छ । यसले के सिकाउँछ भने कुनै पनि सामग्री खाँदा पहिला भगवान् र पूर्वज अर्थात् जेष्ठ सदस्यलाई खुवाएर मात्रै घरका अन्य सदस्यले खाना खानुपर्छ ।

तेस्रो दिन अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घदान दिनुको महत्व त अघि पनि भनिसकेँ । दिनभरि निराहार बस्दा शरीरमा भएका कीटाणु कमजोर हुन जान्छ । त्यसपछि नदी तलाउ र पोखरीको जलमा उभिँदा त्यो कीटाणु झन् कमजोर भएर जान्छ । त्यसमा सूर्यको पराबैजनी किरण पर्दा समाप्त भएर जान्छ ।

चौथो दिन उदाउँदो सूर्यलाई अर्घदान । षष्ठी तिथिमा अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिएर पनि समाप्त हुन नसकेका कीटाणु सप्तमीका दिन बिहान सोही प्रक्रियालाई अपनाउँदा निर्मूल रूपमा समाप्त भएर जान्छ । भन्‍ने हो भन्‍ने खासगरी चर्मरोगबाट निको भएको हुनाले यसप्रति आस्था, जनविश्वास र व्यापकता बढ्दै गएको हो ।

सामाजिकता, एकरूपता, आर्थिक र कृषि क्रान्तिका रूपमा यसरी लिन सकिन्छ । हिन्दु र अन्य समाजमा धेरै पर्व छन्, जसमध्ये छठ नै यस्तो पर्व हो, जसमा सबै समुदायका व्यक्ति एकै ठाउँमा एक साथ हर्षोल्लाससाथ मनाउने गर्छन् । छठ घाटमा को कथित तल्लो जातको हो, को कथित उपल्लो जातको हो, कसैले सोच्दैन सबै एकै ठाउँमा बसेर मनाउने गर्छन् । जसले समाजमा छुवाछूत र जातीयतालाई समाप्त पारी एकरूपता ल्याउँछ ।

जहाँसम्म आर्थिक र कृषि क्रान्तिको कुरा हो । यस पर्वमा चढाइने प्रसाद र प्रयोग हुने सामग्री कृषिसँग नै जोडिएको हो । छठ पर्वमा प्रसादका रूपमा गहुँबाट बनेका परिकार ठकुवा, पेरुकिया, पुरी, चामलका भुसुवा, उखु, बेसार, सुथनी, बैगन, मुँगफली, केरा, स्याउ, अनार, नरिवल, सुन्तला र सिंघारा (पानी फल) लगायतका दर्जनौँ परिकार चढाइन्छ ।

ती प्रसाद सामग्री बाँसबाट तयार भएको छिट्टी, ढकिया, कनसुप्ती, नांग्लो र माटोबाट बनेका ढकना लगायतका भाँडामा चढाइन्छ । यसका साथै माटोको दियो बाल्ने हात्ती चढाइने लगायतका सामग्री कृषिबाट सँग नै सम्बन्धी हुन् । त्यसको व्यापारीकरणले मानिसले राम्रो रुपैयाँ कमाउने भएको हुनाले आर्थिक क्रान्तिका रूपमा लिइन्छ ।

यसलाई हुनत मिथिलाञ्चलबाट सुरुवात भएको भनिन्छ । तर सूर्य उपासनाको इतिहास नेपालसहित विश्वभरि नै कुनै न कुनै रूपमा हुँदै आएको छ । लिच्छवि कालदेखि नै नेपालभरि सूर्य पूजा हुँदै आएको हो । तर छठको रूपमा व्यापकता अहिले बढेको हो । मिथिलाञ्‍चल क्षेत्रमा यसको आस्था र विश्वास बढेपछि यस भेगमा बसेका मानिसहरू पहाड-हिमालमा समेत गएर मनाउन थालेपछि यसको व्यापकता बढ्दै गएको हो ।

हुनत पहिला पनि छठ काठमाडौँको रानीपोखरीमा मनाइने गरिन्थ्यो तर स्व. महेन्द्रनारायण निधिले यसलाई राष्ट्रिय पर्वका रूपमा घोषणा गरेपछि व्यापकता पायो । तर काठमाडौँका साथै पोखरा, दैलेख, धरान लगायतका पहाडी तथा हिमाली क्षेत्रमा यसको व्यापकता देशमा संघीयता आएपछि बढेको हो ।

नेपालको पहिलो राष्ट्रपति डा. रामवरण यादवले रानीपोखरी घाटमा मनाइँदै आएको छठ पर्वको दर्शन पूजापाठ गरेपछि मिडियाले प्राथमिकता दिएपछि त्यस्ता यसको महत्व र व्यापकता विस्तारित हुँदै गएको बुझिन्छ । यसका साथै संस्कृति आदान-प्रदानले पनि व्यापकता पाएको छ । उहाँले हिजोको दिनसम्म भाइटिका तराई-मधेसतिर पहाडी समुदायले मात्रै मनाउने गर्थ्यो तर अहिले संस्कृति आदान-प्रदानले यहाँ पनि भाइटिका र दसैँ टिका मनाउने प्रचलन बढेको छ । 

तराई मधेसमा छठ मनाउने पहाडी समुदायका व्यक्ति काठमाडौँ लगायतका अन्य ठाउँमा गएपछि तराई मधेसका साथै पहाड र हिमालमा समेत केही दशकदेखि मनाउन थालिएको हो ।  
  
(लेखक तथा संस्कृतिविद् डा. विमलसँग सुभाष कर्णले जनकपुरधाम घरमै गरेको कुराकानी)