सिनासबाट हराएको 'नेपालोलोजी'को खोजी

केदार वाशिष्ठको पुस्तक ‘नेपाल विद्या : सिद्धान्त र प्रयोग’ हात परेको उहिल्यै हो । यहाँहरूलाई थाहै होला, अहिले मेरो (सायद तपाईंको पनि कि !) पठन गति क्षतिग्रस्त भएको छ । कारण पनि थाह भएकै हुनुपर्छ, स्मार्ट फोन र चौबीसै घन्टा इन्टरनेटको लत छ । अस्ति यही इकागजमा एउटा रिपोर्टिङ आइसक्यो— अब आठ घण्टा काम, आठ घण्टा मनोरञ्जन, आठ घण्टा आराम होइन, २० घण्टा स्क्रिन, चार घण्टा सुताइ ! 

४१८ पृष्ठको यो किताब पढिसक्न मलाई झन्नै महिना दिन जति नै लाग्यो । फेरि यो पुस्तक रहेछ, सुस्त सुस्त पढ्नुपर्ने खालको । पढ्नुभन्दा बढी गम्नुपर्ने खालको छ । फुटनोट, परिशिष्ट, सन्दर्भ सामग्रीहरूको चाङ नै यसमा छ । अनसन्धानमूलक पुस्तकको विशेषता र शक्ति नै यही हो कि सन्दर्भ सामग्रीहरू पर्याप्त । ती हेर्दा लेखनका–रिपोर्टिङका फोका उठ्छन् । ती फोकालाई किताबको साइड साइडमा लेखेर आकार दिइन्छ । मन परे वा नपरेका कुरा त्यहीँ भक्कुमार लेखिन्छ । एक पेज पढ्न र एक पेग सक्न उस्तै समय लाग्छ, मलाई ।  

---

यो किताबले ओगेटेको क्षेत्रफल विशाल छ । विषयसूची मात्र १२ पृष्ठ । हरेक साना-साना च्याप्टरमा पनि विषय प्रवेश छ, अनि सारांश छ । कथ्यको आधिकारिताका लागि तथ्यको ताँती छ । 

किताब पूरै पढिसकेपछि लाग्यो, यस्तो अनुसन्धानमूलक लेखन कमै हुन्छ यहाँ, यो त स्वागतयोग्य कुरा हो । अनि म पुस्तक पढ्दै गर्दाको अनुभूतिसहित टिप्पणीजस्तो केही गन्थन लेख्ने सोचतिर लागेँ । यो समीक्षा (वा परम्परागत समीक्षा) होइन, केवल सामान्य पाठकको सतही भावना मात्र । 

यो पुस्तक यस रूपमा आउनुमा पनि एउटा रोचक कारण रहेछ । लेखक वाशिष्ठले सम्पादनको काम गर्ने पत्रिका ‘गोरखापत्र’ दैनिकमा ‘फलाना/फलानीले पीएचडी’ गरे भनेर समाचार छापिँदो रहेछ । विद्यावारिधिको प्रमाणपत्रको व्यापार भएको गुनासो आएपछि समाचार छाप्न छाडिएको बताएका छन्, वाशिष्ठले । खासमा वाशिष्ठ यही विषयमा पीएचडी गर्न चाहँदा रहेछन् । उनले शोधप्रस्ताव पनि दर्ता गरेछन् । तर, त्यहाँ उनको प्रस्तावमा व्यापक फेरबदल गनुपर्ने प्रतिप्रस्ताव आएछ । उनीहरूको कुरो मान्दा शोध सतही हुने भन्ने लागेछ, वाशिष्ठलाई । अनि उनी भन्छन्, ‘म अब विद्यावारिधितिर फर्कन्न पनि । नामको अगाडि डा. थप्ने र पीएचडी गर्ने-गराउनेको संख्या बढाउने अभिप्रायका अनुसन्धानबाट केही गुदी आउँदैन ।’ 

विश्वविद्यालयका हर्ताकर्ताहरूको अक्षमता, अयोग्यता र अनैतिकता बिचरा विश्वविद्यालय र विद्यावारिधिमाथि आइलाग्नु यिनका प्रति अन्याय हो । खराबी तल्लो तहको शिक्षामा पनि छ, के अब स्कुल-कलेज नै बहिष्कार गर्नु त ? अनि शोधार्थी आफूभन्दा माथि पुग्ला कि भन्ने डरले कुण्ठित गुरुदेवहरूसँग डराएर हैन, डटेर उहाँहरूलाई विद्याको अर्थ बुझाउनु जरुरी भइसकेको छ ।  

उसो त विद्यावारिधि गर्नु वा नगर्नुुसँग ज्ञानको सोझो सम्बन्ध भने छैन । उपाधि र डिग्री निरपेक्ष रहेर जबसम्म ज्ञानको समीक्षा वा विवचेना हुँदैन, हाउगुजीले हँसाइरहन्छ । ‘डाक्साप’ भनेपछि नेपाली समाजको ठूलो आमवृत्तले ऊ त सर्वज्ञ–विज्ञ नै हो भन्ठान्ने तर डा. उपाधिधारीले आफूले विद्यावारिधि गरेको विषयमा एउटो अखबारी (इअखबारी वा इकागजी) लेखसमेत लेख्न वा दश मिनेट राम्ररी बोल्न पनि नसक्ने अवस्था छ । यो चाहिँ अचम्मै हो खालि !

०००

त्रिविको अनुसन्धान संस्था जसलाई हामी अचेल छोटकरीमा भनौँ वा चलनचल्तीमा ‘सिनास’ भन्छौँ, यसको नाममा पहिला ‘नेपालोलोजी’ भन्ने शब्द रहेछ । यो शब्द अचेल छैन । लेखक वाशिष्ठ भारतमा इन्डोलोजी, चीनमा सिनोलोजी भनेर अध्ययन गरिएजस्तै नेपालोलोजी छुट्टै विधाका रूपमा रहनुपर्ने तर्क गर्छन् । यसका लागि पुस्तकमा उनले दुनियाँभरका तर्क तथ्यसहित अघि सारेका छन् ।

पुस्तक पढिसक्दा लाग्छ, ‘नेपाल विद्या’ अर्थात् ‘नेपालोलोजी’लाई वाशिष्ठले नेपालको इतिहास, नेपालको संस्कृति, नेपालको पुरातत्व, नेपालको भूगोल, नेपालको भाषा, नेपालको राष्ट्रियता आदिसँग जोडिएको अन्तर्विषयक विधाका रूपमा स्थापित गर्न चाहिरहेका छन् । यसका लागि उनले आवधारणात्मक तहमा र प्रयोगका तहमा धेरै प्राज्ञिक पसिना पनि बगाएका छन् ।

नेपाल अध्ययन वा नेपाल परिचयका रूपमा यस्ता पक्ष समेटी यहाँ अध्ययन नभएको होइन तर लेखक अध्ययन (स्टडी) वा शास्त्र÷विज्ञान (साइन्स) ले ‘ओलोजी’को बृहत्तर गरिमा वहन गर्न सक्दैन भन्छन् । जे होस्, विद्वान्हरूबीच शास्त्रार्थ चल्नुपर्ने विषयका लागि उनले अजेन्डा सेट गरेका छन् । नेपालोलोजीवाला सिनास वा प्रज्ञा–प्रतिष्ठान वा विश्वविद्यालयहरूले यसबारे छलफल गर्लान् नै, गरे भने आश्चर्यको कुरा चाहिँ हुनेछ ।      

पुस्तकमा ‘विद्या र ओलोजीको सम्बन्ध र परिभाषा’ (गलत पढ्नुभयो कि ?), ‘विद्याको अन्त्य’, ‘विद्यानष्ट’, ‘देशीय विद्या’ आदि पक्षबारे पनि चर्चा छ । ‘विद्या’ र ‘ओलोजी’ समानार्थी हुन् भन्ने पुस्तकबाट पनि स्पष्ट हुन्छ । पुस्तकमा मूल रूपमा दुई खण्ड छन् । पहिलो सिद्धान्त वा सूत्र खण्डमा नेपाल विद्याको आवश्यकता र औचित्यमाथि प्रकाश पारिएको छ । अनि दोस्रो प्रयोग खण्डमा आफ्ना तर्क वा आफ्नो अवधारणालाई तथ्यपूर्ण दृष्टान्त दिन मूल रूपमा दुई विषय अघि सारिएको छ– लुम्बिनीका राजनीति र भाषिक इतिहास ।

अहिलेसम्म बाहिर नआएका (अथवा मैले नपढेका) थुप्रै कुरा यसमा पढ्न पाइयो । लुम्बिनीलाई बुद्धभूमि पुष्टि गर्ने फुहररको राजीनामा यसमा पढ्न पाइयो । फुहररलाई लगाइएको अभियोगपत्र, उनको बिन्तीपत्र, उनको प्रतिवेदन, उनले बर्माका भिक्षुलाई लेखेको चिठीका आधिकारिक रूप पुस्तकमा छन् । लुम्बिनीको ऐतिहासिक राजनीति र राजनीतिक इतिहासबारे उनले धेरै तर्क–तथ्य अघि सारेका छन् । ब्रिटिस भारत, भारत, अशोक स्तम्भ, चीनलाई रोक्ने राणनीति, फुहररलाई कारबाही र राजीनामा, दलाई लामाको लुम्बिनी भ्रमण यस्ता धेरै शीर्षक छन्, जुन बुझ्नुपर्ने विषय हुन् । नेपाल चिन्न पढ्नुपर्ने, लुम्बिनी बुझ्न त पढ्नैपर्ने पुस्तक हो रहेछ, यो । 

सन् १७१७ मा नै नेपाली भाषा भनी अध्ययन भएको उनले तथ्य दिएका छन् । सन् १७५९ मा रोमबाट देवनागरी लिपिमा नै नेपाली भाषा छपाइ भएको तथ्य छ, यहाँ । नेपालका स्थान–नामको खोजी गरेका छन् । नेपालको जग उधिन्ने काम र नयाँ जग बसाल्नुपर्ने आग्रह दुवै छ, पुस्तकमा । 

पुस्तकमा रमाइलो कुरा के पनि छ भने, ग्रिसेली अध्ययनमा किरात–लिच्छवि, अरबीमा नेपाल, आर्मेनियाली परम्परामा नेपाली, अल्फाबेटम ब्रह्मानिकममा नेपाली, अल्फाबेटम तिबेतानममा नेपाली । यस्ता खोज पुस्तकका महत्वपूर्ण प्राप्ति हुन् । 

विषयवस्तुका दृष्टिले पुस्तक जति गहकिलो छ, त्यसअनुसार चुस्त–छरितो भने हुन सकेको छैन । पुस्तकमा धेरै प्रसंग छन्, ती व्यवस्थित हुन सकेका छैनन् । कतिपय प्रसंग दोहोरिएका छन् । 

यस पुस्तकको पाण्डुलिपिबारे लेखक वाशिष्ठले हालका चल्तापुर्जा केही प्रकाशकसित कुरा गरेको बुझियो । तर हाम्रो समाज धेरैजसो बलेकै आगो ताप्ने नै भएको हुँदा उनीहरूको ध्यान ‘नयाँ मान्छे’मा गएन । पाण्डुलिपि हेरेर, पढेर, गमेर आफैँ आगो बाल्ने जोखिमभन्दा बलेकै आगो ताप्ने सजिलो संस्कृतिले कृतिमा राम्रो गरिरहेको छैन । 

यहाँनेर अनायासै एउटा प्रसंग सम्झना भयो । इतिहासकार महेशराज पन्तका पुस्तक अहिले धेरै प्रकाशक भटाभट छाप्दै छन् । उनी पचास वर्षभन्दा बढी समयदेखि निरन्तर साधनारत छन् । आधा दर्जन पुस्तक, सयौँ शोध लेख निकालिसक्दा पनि उनी बौद्धिक वृत्तमा अपरिचित जस्तै थिए । तर दैनिक अखबारमा लेख्न थालेपछि, अन्तर्वार्ता दिएपछि, पुरस्कार पाएपछि उनको चर्चा चुलिएको छ ।

अहिले प्रकाशकहरूले पनि उनीबाट नयाँ लेखाउने, त्यसमा लगानी गर्नेभन्दा पूर्वप्रकाशित लेख नै भेला पारेर छापिरहेका छन्, छाप्तै छन् । लेख्नलाई उनीसित प्रशस्त विषय छन्, तर उनी प्रकाशकको चाहनामा पुरानैमा अल्झिनुपरेको छ । यो उत्तरआधुनिक पानी समय हो । पानीमा हलुका विषय तैरिन्छ, गह्रौँ र गहन विषय पिँधमा रहन्छ । विज्ञ नेपथ्यमा मौन छ, सर्वज्ञ चाहिँ दिनरात मञ्‍चमा मुखर छ । यस्तो हुन्छ नै, हामी पत्रकार भनिनेहरू र प्रकाशकहरूले व्यक्ति हैन, कृति हेरेर पछि लाग्दा ठीकै हुँदो हो । खै र, म पनि उदाहरण बन्नु छैन, उपदेशक पो बन्दो भएँ त !

वाशिष्ठको पुस्तक पुरानो प्रकाशक विद्यार्थी पुस्तक भण्डार छापेको रहेछ । तर यति गहकिलो पुस्तकका लागि उसले निक्कै नै सस्तो र गह्रौँ कागज प्रयोग गर्दा पुस्तक पढ्न धौधौ नै हुन्छ । लेआउट, कभर, कलर गतिलो छैन । बाइन्डिङमा समस्या छ, मोटो किताबमा मार्जिन कम छोडेकाले होला, बीचतिरका पानाका अक्षर पढ्न कष्टै हुन्छ । तर, ‘बजारिया’ प्रकाशक मात्र छैनन् र बेलाबेला राम्रा कृति पनि पढ्न पाइन्छ ।  

वाशिष्ठ भाषाविद् पनि हुन् । उनी साहित्यपोस्टमा ‘भाषालय’ स्तम्भ लेख्छन् । (अँ, साहित्यपोस्टले यस कृतिलाई पुरस्कृत गरेको समाचार आजै आइरहेको छ । लेखकको पहिलो पुस्तकलाई दिइने पुरस्कार राम्रो किताबले पाएछ ।) यति गहकिलो पुस्तकमा भाषागत पक्ष कताकता बिझाउँछ । दवाउँदै (पृ.१५), फासरी (२०), उपिनवेश (२१), आभिव्यक्त (२६), भाषाभा, सम्यता (३०) काहिँ (३८), सत्पायन (४९), सात्पायन (८८) वृतान्त (६२), विश्र्वाेच्च (७१), दररवार (१२३) जस्ता हिज्जेगत त्रुटि हुनु हुँदैनथ्यो । सन्दर्भ सूचीमा उही ठाउँमा २०५४ र २०४५ जस्ता फरक मिति परेका छन् ।

समग्रमा पुस्तक पढ्नुपर्ने मात्र होइन, गम्नुपर्ने नै खालको छ । यो पुस्तकले प्रयोगका रूपमा धर्म र भाषालाई उठाए पनि यो संकीर्ण राष्ट्रवादी पुस्तक होइन, राष्ट्रियतावादी पुस्तक हो । नेपालसम्बन्धी खोज गर्नेहरूले अब आफ्ना सोचपत्र-शोधपत्रमा ‘केदार वाशिष्ठ’ नलेखी यसरी लेख्‍नेछन्— ‘वाशिष्ठ, केदार, (२०७७), नेपाल विद्या : सिद्धान्त र प्रयोग, काठमाडौँ : विद्यार्थी पुस्तक भण्डार ।