प्रधानन्यायाधीशको राजीनामाको संवैधानिक र असंवैधानिक सिक्काका पाटा

नेपालको सर्वोच्च अदालतका प्रधानन्यायाधीशको राजीनामा मागलाई लिएर वकिलहरू बीच कानुनी दृष्टिकोण विभाजित छ । बार एसोसिएसनको मागका विपक्षी वकिलहरूले बलियो तर्क गरेको देखिन्छ । उनीहरूको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण तर्क भनेको प्रधानन्यायाधीशको राजीनामाको माग असंवैधानिक हो । यसलाई बारका सदस्यहरूले प्रतिवाद गर्न आवश्यक छ । 

संसद्ले प्रधानन्यायाधीशलाई महाअभियोग लगाउन सक्छ, तर संसद् बोलाइएको छैन । प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा, उनको पार्टी र विपक्षी दलले चासो देखाएको देखिँदैन । त्यसैले, बार सदस्यहरूको मुख्य तर्क हुनुपर्छ– जब संवैधानिक प्रक्रिया र न्यायिक उपचारका अन्य सबै माध्यमहरू उपलब्ध हुँदैनन् (छैनन्) कानुनको आलोचनात्मक प्रयोग अन्तिम विकल्प हो । 

---

कानुनको शाब्दिक व्याख्या गर्ने वकिलहरूले नेपाल बार एसोसिएसनले प्रधानन्यायाधीशको राजीनामा माग्नु असंवैधानिक भएको बताएका छन् । शाब्दिक व्याख्याको उद्देश्य विधायिकाको नियत पहिचान गर्नका लागि गरिन्छ । विधायकको के नियत थियो, के चाहेको थियो पहिचान गर्नका लागि गरिन्छ । युरोपेली कानुनले यसलाई टेलिलोजिकल भन्छ, उद्देश्य कानुनको आत्मा पत्ता लगाउनु हो । यसलाई भनिन्छ लेक्स लता (डे लेगे लता) भनिन्छ । 

अर्कोतर्फ डे लेगे फेरेन्डा छ, जुन न्यायशास्त्रको प्राकृतिक सिद्धान्तमा आधारित छ । बारले आफ्नो तर्कलाई प्राकृतिक कानुन सिद्धान्तहरूमा आधारित गर्नुपर्छ । त्यस समयको शासित संविधानको वचन र भावनाअनुसार अमेरिकीलाई आन्दोलन गर्ने र स्वतन्त्रता खोज्ने अधिकार थिएन । संयुक्त राज्य अमेरिकाको स्वतन्त्रताको घोषणा प्राकृतिक कानुनको सिद्धान्तमा आधारित थियो जुन आधुनिक समयमा कानुनको आलोचनात्मक व्याख्याको एक हिस्सा बनेको छ । महात्मा गान्धी र उनका अनुयायीहरूले भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलन समय मा ‘अन्यायपूर्ण कानुन होइन’ भन्ने सिद्धान्त प्रयोग गरेका छन् । यो बार एसोसिएसनका लागि पनि सान्दर्भिक छ । 

भावी प्रधानन्यायाधीशले कस्तो व्यवहार गर्छ भन्ने कुरामा भविष्यको अवस्था निर्भर गर्दछ । 

नेपाल बार एसोसिएसनले प्राकृतिक कानुन र आलोचनात्मक व्याख्याको आधारमा आफ्नो माग र तर्कलाई आधार बनाउनुपर्छ । प्रधानन्यायाधीश र बार एसोसिएसनको शक्तिबीच असमानता छ, प्रधानन्यायाधीशले पितृसत्तात्मक व्यवहार गरिरहेका छन्, त्यसैले प्रधानन्यायाधीशको शक्तिको दुरुपयोग र भ्रष्ट व्यवहारलाई चुनौती दिनुको विकल्प छैन । संविधान र कानुनको आलोचनात्मक व्याख्याको आधारमा प्रधानन्यायाधीशको पितृसत्तात्मक व्यवहारको विरुद्धमा शान्तिपूर्ण विरोध जायज छ, तर्क प्रयोग गर्नुपर्छ । 

प्रधानन्यायाधीशको पितृसत्तात्मक व्यवहार के हो ? पितृसत्तात्मक व्यवहारले संस्थामाथि प्रभुत्व जमाउँछन् । शक्ति विरासतमा प्राप्त हुन्छ भनी सोच्छ । विचारको पारस्परिकमार्फत सम्मान कमाउन असफल हुन्छ । उसले आफ्नो इच्छाअनुसार बार नियन्त्रण गर्न चाहन्छ । माग दबाउन प्रहरी बल प्रयोग गर्छ । मातहतका अधिकारीहरूलाई संस्थाको हितभन्दा आफ्नो स्वार्थका लागि शासन गर्ने र नियन्त्रित व्यक्तिको रूपमा लिन्छ । बार एसोसिएसन ट्रेड युनियन होइन, यो अदालतको अभिन्न अंग हो । प्रधानन्यायाधीशले वकिलहरूले महसुस काम गर्ने वातावरण सुनिश्चित गर्नुपर्छ । यदि बारले प्रधानन्यायाधीशसँग काम गर्न सक्दैन भने उसले परिवर्तनको बाटो खोल्नुपर्छ । 

अहिलेको आन्दोलनले नयाँ प्रधानन्यायाधीश आन्दोलनबाट बदल्ने चलन सिर्जना गर्ने हो कि भन्ने बार एसोसिएसनको मागको विपक्षमा रहेकाले तर्क प्रयोग गरिरहेका छन् । यस प्रश्नमा नकारात्मक वा सकारात्मक जवाफको ग्यारेन्टी हुन सक्दैन । भावी प्रधानन्यायाधीशले कस्तो व्यवहार गर्छ भन्ने कुरामा भविष्यको अवस्था निर्भर गर्दछ । 

वर्तमान प्रधानन्यायाधीशलाई यति लामो समयसम्म किन सहनु भयो ? बारको मागको पक्षमा नरहेको वकिलको यो अर्को तर्क छ । यो धेरै कमजोर तर्क हो, जुन संस्थागत जातिवाद, पितृसत्ता, शक्ति असमानता र आर्थिक वर्गीय भिन्नताहरू अन्तर्गत बाँचिरहेका मानिसहरूलाई यति लामो समयसम्म किन सहनुभयो, सोध्नु जस्तै हो । न्याय खोज्ने जनता सही समय र परिस्थितिमा आन्दोलन गर्छन् ।