पाश्चात्य साहित्यका आलोचकहरू कवि वा साहित्यकारको व्यक्तिगत जीवनको अध्ययनलाई बढी महत्त्व दिन्छन्, उसका रचनाको महत्त्व बुझ्न । उनीहरूको नाइमा कवि वा साहित्यकारको साहित्यमा उसको समाजको प्रभाव परेको हुन्छ र त्यसको अध्ययनद्वारा नै रचनाको भित्री मर्मसम्म पुग्न सकिन्छ । तर पूर्वी  रणाअनुसार कवि वा साहित्यकारका दुई व्यक्तित्व हुन्छन् । उसको साहित्यिक व्यक्तित्व र सामाजिक व्यक्तित्व अलगअलग हुन्छन् ।

कुनै राजाले कुनै गरीबको चित्र आफ्नू साहित्यमा ल्यायो भने त्यो गरीब नै होला भन्ने अन्दाज गर्नु हुन्न । कवि द्रष्टा मात्र हो, भोक्ता होइन । यी वादविवादका विषय भए पनि व्यावहारिक अर्थमा आज हामीले पाश्चात्य कसी नै लाउने परम्परा बसालेका छौं, पूर्वीय परम्परालाई अँगालेको अँगाल्यै।

---

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालाई हामी कुनै समय छुवाछूत मान्ने कट्टर अन्ध–विश्वासी देख्छौं भने कहीं रामनवमीमा घडीचरी उडाउने र चषक दिने–लिने पनि देख्छौं । तर उनलाई त्यसैमा भूत लागेझै लागि–रहने व्यक्ति पनि पाउँदैनौं । सात सालपछि उनी कट्टर अन्धविश्वासी थिएनन् भन्न पनि गाह्र पर्छ। एउटा उदाहरण त मलाई याद छ आजसम्म।

सात सालपछि देवकोटा जीवित हुँदै महापण्डित राहुल सांकृत्यायन अनेक बार नेपाल पाए । यस्तै अवसरमा कवि चित्तधर उपासकको आयोजनामा राहुलको  म्मानार्थ एउटा प्रीतिभोजको व्यवस्था भयो। यो भोज भोगेन्द्रमान स्मारक पुस्तकालय, रक्तकालीको माथिल्लो तलामा भयो। यसमा प्रायः सबैजसो नाम चलेका साहित्यक र साहित्यप्रेमी व्यक्ति आमन्त्रित थिए। भोजन पूर्णतया नेवारी परम्पराअनुसार बनेको थियो र खाने ठाउँ पनि पलेटी कसेर बस्ने पाराको थियो। टेबुल–कुर्सीको गन्धसम्म पनि थिएन यहाँ । 

मानिसहरू क्रमैसँग दुई पंक्तिमा पलेटी कसेर बसेका थिए। थप्ने र पस्किने मान्छे पंक्तिको बीचबाट हिंडेर सबैलाई इच्छाभोजन गराइरहेको थियो। भोजनमा अरू वस्तु त मलाई चिन्न त्यति गाह्रो परेन तर एउटा वस्तमा म पनि एकछिन अलमल्ल परें। किन्तु मेरो अलमल धेरै बेर रहेन र एउटा निष्कर्षमा पुगें–’यो कुभिण्डाको मुरब्बा हो ।’ 

कसैले यहाँ जिज्ञासा गर्ला त्यो कस्तो थियो भनेर, म पूरा भन्न लागिरहेछु । मैले खाएको कुभिण्डाको मुरब्बा पारदर्शक, ठूला–ठूला चाना थिए । तर अलि बढ्ता गलेका, हातमा लिदा भाग्न खोज्ने । हामी कुभिण्डाको मुरब्बामा चीनी हाल्छौं भने यसमा नून हालिएको थियो। हामी कुभिण्डाको मुरब्बा गर्मी मौसममा रुचाउँछौं
भने यहाँ जाडो–महीनामा प्रयोग भएको थियो । यो त आफ्नो–आफ्नो समाजको रीतिअनुसार हुन्छ । 

मुरब्बा मैले २–३ चोटि थपिसकेको थिएँ। मेरो छेउमा बस्ने महाकवि देवकोटाले पनि अनेक बार थपिसकेका थिए। पस्किनेले पुनः थप्न ल्यायो । मानिस अघाएपछि घरका डाँडाभाटा गन्न थाल्छ भन्छन्, हामीलाई पनि त्यस्तै भयो यहाँ । 

महाकविले सोधे–“हन भान्जा, यो के हो?” मैले उत्तरमा भन्नैपन्यो–“कुभिण्डोको मुरब्बा, अलि बढ्ता पाकेको र नून हालेको ।” 

मैले भनेका कुरामा विश्वास नहोला भन्ने मलाई लागेको थिएन । देवकोटाले चन्द्रमान मास्केज्यूलाई सोध्न पुगे यो के हो भनेर । तर त्यसको सही उत्तर मास्केबाट मिलेन उनलाई। मास्केज्यूले उत्तरमा हे हे हे हे मात्र गरेर टार्नुभयो । 

हाम्रो भोज खान बसाइको क्रम थियो एउटा पंक्तिमा सबभन्दा माथि महापण्डित राहुल सांकृत्यायन, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, लेखक, चन्द्रमान मास्के इत्यादि
इत्यादि र अर्को पंक्तिमा कथाकार विश्वेश्वर कोइराला, इतिहासकार बालचन्द्र शर्मा, सुन्दरराज चालिसे इत्यादि इत्यादि । 

मास्केको उत्तर–बाट निराश भएका देवकोटाले कथाकार र इतिहासकारबाट मुस्कुराहट–बाहेक अरू केही पाएनन् र सुन्दरराज चालिसेलाई सोध्न पुगे उनी ।
बल्ल देवकोटाले सही उत्तर पाए–“ठूलोखसीको थलथले भनेको त्यै हो भिनाजु ! “

बल्ल मेरा पनि घै‌टामा घाम लागे। सबै गललल हाँसे एक छिन भोजन समाप्त भयो, सबै आफ्ना–आफ्ना घरतिर लागे। देवकोटा र म पनि बाटो लाग्यौं ।

डिल्लीबजारमा पुगेर महाकविले मलाई एउटा मिठाईपसलमा पुड्याए । हामी भित्र पस्यौं । देवकोटाले दुई ठाउँमा मिठाई ल्याउने अडर दिए । अहिले मात्र त्यत्रो पेटभर भोजन खाएर आएको एक घुट्को पानी अटाउने ठाउँ थिएन पेटमा। त्यसकारण पनि मैले मिठाई लिन प्रतिवाद गरें तर मेरो केही लागेन । उनले उत्तरमा–
“धत्, खानुहोस् मिठाई। राँगाको मासुलाई मिठाईले छोपेर बिर्को लाउनु–पर्छ र सम्पुटित पार्नुपर्छ ।” मैले पनि ठट्टाको उत्तर ठट्टैमा दिएँ, “बुद्धिमा
त बिर्को लाग्दैन ?“ 

हामी खूब हाँस्यौं । यसबाट हामी विचार गर्न सक्तछौं–महाकवि देवकोटा आस्तिक हुन् वा नास्तिक ? वास्तवमा भन्ने हो भने उनको लौकिक जीवन अध्ययन गरेर सीङपुच्छर केही हात लाग्दैन ।

उनी कहिले कांग्रेसको विधिविधान तयार पार्ने प्रमुख व्यक्ति देखिन्छन् भने गोरखादलको मेनिफेस्टो पनि बनाउन थाल्छन् । अर्कातिर पोखरामा के. आई. सिंहको पार्टीको महाधिवेशनको उद्घाटन गर्न पनि उनै पुग्छन् । यसबाट यो कुरा सिद्ध हुन्छ– उनको न कुनै कुरामा आसक्ति छ न विरक्ति नै। त्यस कारण पनि देवकोटालाई कमलको पातमा अडेको निर्मल जलकणको समूह सम्झनुपर्छ । 

अथवा एउटा स्वच्छ दर्पणसित तुलना गर्न सकिन्छ, जसमा जुन रङ्ग सामने पन्यो त्यो रङ्गमा रङ्गिएको देखिएर पनि वास्तवमा ऊ रङ्गिएको हुँदैन र दर्शकलाई मात्र भ्रान्ति पैदा भएको हुन्छ । 

त्यसैकारण उनका रचना पनि पाठकलाई पहेली बन्न पुग्छन् । तैपनि केही आलोचक आँखा चिम्लेर उनको पुच्छर समाउन पुग्छन् कुरै नबुझी । यसको मतलब यो पनि होइन– उनका रचनामा उनका व्यक्तिगत जीवनको प्रभाव नै परेको छैन । अधिकांश रचनामा उनका व्यक्तिगत जीवनको प्रभाव पनि देखिन्छ । यस अवस्थामा उनी के हुन् त्यो छुट्टयाउन अझै कठिन पर्छ ।

(‘महाकवि देवकोटा : एक व्यक्तित्व, दुई रचना’ पुस्तकबाट ।) 

 

र, यो पनि
- जनकलाल शर्मा-१ : छुवाछुत प्रथा हट्न असम्भव छ

- जनकलाल शर्मा-२ : जनकलाललाई राहुल सांकृत्यायनका दुई चिठी

- जनकलाल शर्मा-३ : जब विक्रमशाही सुनकेसराको रूपलावण्यमा भुले...